تحریریه هفته نامه پزشك امروز
شرایط استفاده صحیح از گیاهان دارویی
هر چند در سالهای اخیر استفاده از گیاهان دارویی و داروهای گیاهی مورد توجه قرار گرفته است؛ ولی متاسفانه به دلیل رعایت ننمودن نکاتی به ظاهر ساده و در اصل بسیار با اهمیت، بسیاری از افراد نمی‌توانند از خواص و اثرات دارویی آنها بهره کافی ببرند، از این رو علاقه‌مندان به مصرف فراورده‌های گیاهی را به رعایت نکات زیر سفارش می‌کنیم:
برگزیدن گونه افی سینال
گونه «افی سینال» یا گونه دارویی واقعی، به گیاهی اطلاق می‌شود که دارای حداقل میزان مواد موثر برای ایجاد آثار دارویی باشد. بعضی گیاهان در شرایطی پرورش داده می‌شوند که از نظر مواد موثر فقیر هستند و فقط شکل ظاهری آنها مانند گیاه دارویی می‌باشد. این مسئله بیانگر این حقیقت است که همه گیاهان دارویی موجود در بازار (ایران و جهان) دارای ارزش یکسانی نیستند. و برخی هر چند ظاهری بسیار خوب دارند، اما دارای کمترین ماده موثر و کمترین خاصیت دارویی و درمانی هستند.
زمان برداشت مناسب گیاهان دارویی
در هر گیاه می‌تواند تا بیش از هزار ماده مختلف به وجود آید. این مواد در یک زمان به وجود نمی‌آیند و طی مراحلی در سنین مختلف گیاه حاصل می‌شوند؛ گاهی نیز در طول رشد گیاه موادی به مواد دیگر تبدیل می‌شوند؛ مثلا میوه‌جاتی هستند که در زمان نارس بودن، با طعم گس یا تلخ می‌باشند و پس از رسیدن، شیرین یا ترش می‌شوند.
پس باید دریافت که در هر زمان، گیاه دارای مواد و خاصیتی معین است؛ بنابراین برای به دست آوردن خاصیت درمانی، باید گیاهان را در زمان کاملا معینی برداشت نمود؛ همان طوری که گوجه‌فرنگی را پس از قرمز شدن؛ انگور، هندوانه و خربزه را پس از شیرین شدن؛ ریحان، نعنا و ترخون را در ابتدای رشد؛ و ریشه‌های گیاهان را در فصل پاییز جمعآوری می‌کنند؛ از این رو فصل برداشت مناسب هر گیاه برای حداكثر اثرات دارویی، زمان خاصی می‌باشد.
در صورتی که گیاهان خارج از زمان جمعآوری چه پس و چه پیش برداشته شوند مسلما دارای آثار مناسب و ایده‌آل نخواهند بود. مثلا بهترین زمان برداشت چای در بهار است. بهترین پوست دارچین از درختان کمتر از 6 سال، به دست می‌آید. مهمترین زمان برای گل محمدی تهیه گلاب و عطر از پیش از طلوع آفتاب است؛ سبزیجات قبل از چوبی شدن اعضا برای خوردن مناسب‌اند؛ بهترین زمان برای استفاده از گل‌های پیرتر به عنوان حشره‌کش، قبل از باز شدن کامل گل و نیز کلیه‌ای اعضا قبل از زرد شدن می‌باشد.
خشک کردن گیاهان دارویی
گیاهان تازه پس از برداشت باید به سرعت خشک شوند؛ در غیر این صورت آب موجود در آنها که گاهی تا بیش از 90 درصد وزن آنها را در بر می‌گیرد، باعث پلاسیدگی و از بین رفتن و تجزیه مواد آن می شود. خشک کردن گیاهان به دو صورت طبیعی و مصنوعی انجام می‌شود. خشک کردن طبیعی به دو صورت انجام می‌شود: در آفتاب و در سایه.
خشک کردن در آفتاب به سرعت صورت می‌گیرد و در مواردی که گیاه حجیم و زیاد باشد مانند ریشه شیرین بیان، از نظر هزینه نیز به صرفه‌تر است. با این روش به مساحت کمتری فضا احتیاج است و خشک کردن در زمان کوتاه صورت می‌گیرد با وجودی که در این روش مواد موثر دچار آسیب نمی‌شوند ولی چون رنگ گیاهان در آفتاب تغییر کرده و کمرنگ می‌شوند از نظر ظاهری، بازار خوبی نخواهد داشت.
خشک کردن در سایه کندتر صورت می‌گیرد و در اکثر مواقع رنگ طبیعی گیاه هم‌چنان باقی می‌ماند. بهترین راه خشک کردن گیاهان با مقادیر کم در منزل، خشک کردن در سایه و در محل‌هایی است که هوا جریان داشته باشد. همچنین هر چه رطوبت محل کمتر باشد، گیاه زودتر خشک می‌شود. افزون بر این استفاده از وسایلی مانند پنکه که مرطوب نمی‌باشند کمک به خشک شدن می‌کند.
میزان ایده‌آل رطوبت گیاهان خشک کمتر از 10 درصد وزن آنها می‌باشد و هر چه این میزان کمتر باشد بهتر است. البته اندازه‌گیری رطوبت به طور رقیق در آزمایشگاه‌ها با دستگاهی به نام دین استاک و یا با روش مستقیم در ظروف شیشه‌ای و گرم‌خانه صورت می‌گیرد. روش دیگر که بسیار ساده نیز است همان خرد کردن گیاهان با قرار دادن آنها در بین دست می‌باشد که از شکنندگی می‌توان رطوبت آنها را سنجید. البته در موارد اندکی با وجود خشکی گیاه، به علت الیاف خاص، حالت شکننده و خرد شونده ندارند.
نگهداری گیاهان دارویی
گیاهان را باید پس از خشک کردن در ظروف مناسب نگهداری کرد. برای نگهداری روغن‌ها و به خصوص اسانس‌ها، ظروف شیشه‌ای قهوه‌ای و یا آلومینیومی بهترین ظرف است. در هر حال هیچ گاه نباید آنها را در ظروف پلاستیکی نگهداری کرد؛ زیرا اسانس‌ها بهترین حلال پلاستیک‌ها هستند و پس از مدتی آنها را حل نموده و سوراخ می‌کنند؛ بنابراین نباید گیاهان اسانس‌دار را در کیسه، قوطی و یا ظروف پلاستیکی قرار داد.
اکثر گیاهان خشک را می‌توان بیش از دو سال نگهداری نمود.
گیاهان حاوی اسانس به مرور زمان اسانس خود را از دست می‌دهند؛ به همین دلیل هر چه حرارت محیط کمتر و در ظرف بسته باشد، اسانس کمتری از آنها به هدر می‌رود. برای نگهداری طولانی اسانس‌ها سعی می‌کنند آنها را در ظروف شیشه‌ای یا آلومینیومی و به صورت پر بسته‌بندی کنند؛ چرا که هوای داخل ظروف می‌تواند پس از مدتی در آنها تغییر حاصل کند؛ از همین رو گاهی فضای خالی ظرف را با گازهای بی‌اثر مانند ازت پر نموده و در ب آنها را کاملا می‌بندند.
