دكترمحمد حسین صالحی سورمقی
گیاه‌شناسی
شیرخشت مانی است كه به صورت قطعات جامد تقریباً كروی و یا اشكال دیگر به رنگ‌های سفید شیری و یا مایل به زرد با طعم بسیار شیرین و خنك‌كننده به دو نام شیرخشت شهری و هراتی در عطاری‌های ایران عرضه می‌شود.
در گذشته و در بعضی منابع، شیرخشت را مانی مربوط به گیاه كاروان‌كش با نام علمی Atraphaxis spinosa دانسته‌اند، ولی پژوهش‌های جدید، از جمله پژوهش‌های آقای دكتر امین نشان می‌دهد كه شیرخشت حاصل فعالیت حشره‌ای بر روی دوگونه گیاه با نام‌های فارسی شیرخشت، گپ شیر و سیاه چوب با نام علمی Cotoneaster numularia و Cotoneaster numularioides از خانواده گل سرخ (Rosaceae) می‌باشد.
این گیاهان در برخی نقاط البرز مركزی و اطراف بیرجند می‌رویند و در اثر فعالیت حشره‌ای بر روی آنها ترشحاتی ایجاد می‌شود كه مردم محلی آنها را جمع‌آوری و به بازار عرضه می‌کنند. شیرخشت به عنوان یك ملین خوب، تب‌بر و ماده خنك‌كننده در طب سنتی ایران مورد استفاده است.
شیرخشت در طب سنتی
ابن‌سینا در كتاب قانون راجع به شیرخشت چنین گفته است:
شیرخشت یا شیر‌خشك شبنمی است كه در هرات بر درخت بید و گون كتیرا می‌نشیند. دارای مزاج معتدل است. دارای اثر مسهلی و دیگر خواص مشابه ترنجبین، ولی از آن قوی‌تر است و خاصیت زداینده دارد.
در مخزن‌الادویه راجع به شیرخشت چنین آمده است:
شیرخشت را به فارسی شیر‌خشك نامند. گفته‌اند شبنمی است كه در خراسان و هرات و بعضی بلاد فرنگ بر درختی كه آن را در نواحی خراسان كشیرو یا درختی دیگر به نام كبیرو نامند، می‌نشیند. آن درخت به قدر دو سه قامت بلند می‌شود و چوب آن خالدار زرد و سفید، سبك وزن و کمیاب و قیمتی است و از آن عصا می‌سازند.
لغت فارسی آن «شیر‌خشک» به معنی لبن منجمد یا مشابه شیر منجمد می‌باشد و لغت «شیرخشت» به معنی صمغ مشابه شیر است؛ چون خشت به معنی صمغ می‌باشد. بهترین شیرخشت تكه‌های بزرگ سفید و شیرین خالص است كه چون در دهان گذارند، زود حل شود و زبان را بسیار شیرین و سرد گرداند و شیرینی آن با عسل و شكر متفاوت است.
طبیعت آن گرم و در رطوبت معتدل است. همچنین ملین طبع و مسهل صفرا، خلط‌آور، مقوی جگر و معده و كاهش‌دهنده حرارت بدن، رافع سرفه و خشونت سینه و حلق و تب می‌باشد. مسهل نیكویی است كه می‌توان آن را برای همه افراد و سنین بدون اذیت مصرف نمود. با ماءالشعیر بهترین مسهل است.
اثر مسهلی آن در صورتی‌كه نزله و سرفه نباشد، با گلاب بهتر است. همچنین با ماءالشعیر برای رفع تب حار و افراد گرم مزاج مفید می‌باشد. تأثیر مسهلی آن با عرق رازیانه و روغن بادام بیشتر و بهتر است. از عواض آن قراقر در معده (صدای معده) و رقیق شدن منی و سرعت انزال است.
نكات قابل توجه
1ـ پژوهش‌های سال‌های اخیر بر روی شیرخشت نشان داده است كه محصول خوراكی آن می‌تواند انسان را تا حدی در برابر تشعشعات اتمی مصون نگاه دارد.
2ـ استفاد‌ه‌های جدید و صنعتی از شیرخشت به عنوان یک ملین خوب برای كودكان و رفع زردی سریع‌تر نوزادان می‌باشد. در این موارد شیرخشت را می‌توان جایگزین ترنجبین کرد.
3ـ اصطلاح «مان» به معنی فرآورده‌هایی از گیاهان است كه توسط گیاه یا حشره‌ای كه روی آن فعالیت می‌كند، ترشح می‌شود. این فرآورده‌ها اكثراً به صورت قطعاتی به اشكال مختلف (یا بی شكل) جامد، شیرین‌مزه و محلول در آب می‌باشند كه عمده تركیبات آنها را انواع قند‌ها تشكیل می‌دهند.
تولید این مان‌ها بسیار حساس است و به شرایط آب و هوایی و جغرافیایی محل ارتباط دارد؛ بنابراین مان فقط در بعضی مناطق تولید می‌شود و بر روی درختان همه مناطق (ایران و جهان) به وجود نمی‌آید. مان‌ها علاوه بر خواص شیرین‌كننده و اصولاً ملین، دارای خواص دیگری نیز هستند و از قدیم در طب سنتی ایران و جهان مورد استفاده بوده‌اند.
باتوجه به تنوع گیاهی و شرایط اكولوژی استثنایی ایران، تعداد مان‌های تولیدشده روی گیاهان ایران نسبتاً زیاد و از تنوع قابل توجهی برخوردار است؛ به طوری‌كه تعداد و انواع آنها نسبت به بسیاری از مناطق دنیا بیشتر است و تجارب طب سنتی ایران در این زمینه بیشتر از دیگر نقاط دنیا است.
با توجه به اینكه غیر از تجربیات طب سنتی ایران مطالعات چندانی روی تركیبات و اثرات این مان‌ها انجام نشده است، هنوز سؤالات و ابهامات زیادی در مورد آنها وجود دارد و لازم است برای روشن شدن رمز و راز نوع تولید، عوامل دخیل در تولید، حشرات و گیاهان مولد، شرایط ایجاد، مواد مؤثر و اثرات و خواص آنها تحقیقات وسیعی صورت گیرد.
4ـ به نظر می‌رسد تولید شیرخشت بر روی این گیاهان، مربوط به ایران و اطراف باشد؛ زیرا گزارشی از این مان بر روی گونه‌های دیگر گیاه در نقاط دیگر جهان ارائه نشده است.
5ـ ابن سینا در كتاب قانون درخت مربوط به شیرخشت را بید و گون نام برده كه به احتمال زیاد منظور این گیاه نیست؛ زیرا مشخصات آن در مخزن‌الادویه با آنها كاملاً متفاوت است و در تحقیقات جدید هم هیچ‌كدام از این گیاهان بید و گون ارتباطی با شیرخشت ندارند و مان یا صمغ‌های حاصله از بید و گون محصولات دیگری هستند كه به نام‌های بید‌خشت و كتیرا مشهورند.
