دکتر غلامرضا رئیسی - متخصص طب فیزیکی و توانبخشی
تحریریه زندگی آنلاین : هدف نهائي در کنترل روده درصورتی‌که از نوع رودة رفلكسي باشد, داشتن مدفوع نرم و داراي قوام است كه با حداقل ميزان تحريك راست روده خارج شود. معمولاً كنترل روده در این حالت به كمک تحريك با انگشت و يا داروهاي محرك انجام می‌شود. هدف نهائي در کنترل روده در «روده شل» داشتن مدفوع نسبتاً سفت است به‌نحوی‌که به‌راحتی توسط انگشت خارج شود ولي در بین فواصل بين زمان تخليه مدفوع خودبه‌خود خارج نگردد. معمولاً در این حالت از مواد شيميايي تحريكي استفاده نمی‌شود زيرا پاسخ به اين مواد ضعيف است.
بیشتربخوانید:
درمان "ام‌اس" با راهکارهای طب سنتی
نمونه‌ای از كنترل روده
دست‌ها توسط كسي كه كنترل روده را انجام می‌دهد به‌خوبی شسته شود (خود فرد يا مراقب او). مثانه خالي شده و سوند ادراري از ناحيه مقعد دور شود. در صورت امكان كنترل روده در حالت نشسته انجام شود. امتحان راست روده توسط دستكش كه به مقادير فراوان با ژل لغزنده کننده آغشته شده و خارج كردن مدفوع به نحوی‌که با گذاشتن شياف يا انجام تنقيه تداخل ننمايد. انجام تحريك راست روده با انگشت يا قرار دادن شياف يا انجام تنقيه مختصر (در صورت لزوم سوند را باید سوراخ نمود و از بريدن آن با چاقو خودداری شود زيرا لبه‌های تيز باعث پارگي روده می‌شوند). درصورت لزوم تكرار تحريك با انگشت به فاصله پنج تا ده دقيقه تا مدفوع خارج شود. درصورت امكان، از روش‌های كمكي استفاده شود (خم شدن به جلو، بلند كردن تنه، مانور والسالوا). پس از پايان كار براي اطمينان, توسط دستكش آغشته به ژل لغزنده کننده معاينه مجدد بعمل آيد. علايمي كه نشان می‌دهد مدفوع ديگر خارج نمی‌شود شامل عدم خروج مدفوع پس از دو بار تحريك با انگشت به فاصله ده دقيقه، خروج بلغم بدون خروج مدفوع يا بسته بودن كامل راست روده است. پس از اطمينان از خارج شدن تمام مدفوع ناحيه مقعد شسته و خشک شود.
وسايل كمكي ساخته شده در این زمينه
1) بالشتك در محل نشستن: باعث كاهش فشار به ناحيه باسن می‌شود. استفاده از این وسيله در كساني كه مستعد زخم بستر می‌باشند توصيه می‌شود.
2) توالت‌های مناسب‌سازی شده: براي افرادي كه اشكال در نشستن و تعادل دارند ساخته شده است و داراي دستگيره و ميله‌هائي جهت جلوگيري از افتادن شخص است.
3) تميز كننده: براي افرادی كه در تميز كردن ناحيه مقعد دچار مشكل می‌باشند.
4) وسیله‌ای براي انسداد مقعد براي افرادي كه بی‌اختیاری مدفوعي دارند ساخته شده است.
5) وسيله قرار دادن شياف.
6) تحريك كننده روده.
بیشتربخوانید:
علت گزگز و درد کف پا
نگهداري از وسايل توالت
بايد قبل از آنكه اين وسايل خراب شوند به فكر تهيه و يا تعمير آنها بود. معمولاً عمر بالشتك‌ها 18 ماه است. بايد هر ماه وسايل داخل دستشويي و حمام كنترل گردد. بايد پيچ‌ها و ساير وسايل از لحاظ سفت بودن و وجود شكستگي كنترل شوند.
مشكلات برنامه كنترل روده
فرد آسيب نخاعي بايد برنامه منظمي جهت مراقبت از روده داشته باشد. به نحوي كه در هر بار دفع مدفوع مقدار كافي مدفوع در فاصله زمانی معيني خارج شده و در زمان قابل قبولي به پايان برسد. بدين ترتيب مشكلات مربوط به دفع مدفوع به حداقل خود می‌رسد. درصورت فراموش کردن انجام دفع مدفوع، مدفوع در روده تجمع يافته و مقدار بيشتري از آب موجود در آن جذب شده بنابراين مدفوع خشك شده و خارج كردن آن مشكل می‌شود. علاوه بر اين تجمع مدفوع در روده باعث كشيده شدن جدار روده بزرگ می‌شود كه اين كشش به اعصاب روده صدمه مي‌زند. در صورت تکرار اين مسئله نه تنها روده گشاد می‌شود، بلكه آسيب به اعصاب روده باعث از بين رفتن حركات دفعي روده می‌گردد. ممكن است در طول زمان نياز به تغييراتي در برنامة كنترل روده باشد ولي بايد برنامه كنترل روده منظم باشد. كنترل روده يكي از مهمترين عوامل حفظ سلامتي پس از آسيب نخاعي است.
اگر پس از شروع كنترل روده دفع مدفوع بيشتر از يك ساعت طول بكشد بايد به يكي از عواملي كه در زیر آورده می‌شود فكر كرد. ممكن است تركيبي از چند عامل دست به دست هم داده و مشكل ايجاد كرده باشند. بهتر است هر بار يكي از اين عوامل را مورد بررسي و تصحیح قرار داد. بايد توجه كرد كه تصحيح يك عامل ممكن است اثرات خود را چند روز بعد نشان دهد نباید هميشه انتظار اثرات فوري داشت. تغيير چند عامل باعث اتلاف وقت و سردرگمی شده و نهایتاً عامل ايجاد کننده اشكال در برنامه كنترل روده را مشخص نمی‌سازد.
بیشتربخوانید:
درد سیاتیک و راه های درمان آن
مواردي كه بايد مورد توجه قرار گيرند:
آيا برنامه كنترل روده در صبح انجام می‌گیرد يا عصر؟
آيا هرروز درهمان زمان انجام می‌شود؟
آيا نيم ساعت پس از نوشيدن مايع گرم يا خوردن غذا انجام می‌شود؟
فاصله بين دفعات چقدر است (نصف روز، يك روز يا دو روز)؟
وقتي كنترل روده بهتر قابل پیش‌بینی است كه به‌طور منظم و براساس برنامه خاصي انجام شود. بهم خوردن اين برنامه حتي براي يكبار مي‌تواند برنامه كنترل روده را بهم بزند.
انجام برنامه به‌طور خصوصي
آيا فرد ديگري از توالت استفاده می‌کند؟
آيا زمان كافي براي تخليه مدفوع وجود دارد؟
آيا عجله‌ای وجود دارد؟
هرچه فرد اضطراب و عجله بيشتري داشته باشد تخليه روده‌ها مشکل‌تر می‌شود. درصورت عجله در تخلیه روده احتمال دفع مدفوع در طي روز وجود دارد.
وضعيت قرار گرفتن بدن و راحتي.
در کجا تخليه روده انجام می‌گیرد؟
نشستن به تخليه روده كمك می‌کند در صورت خوابيدن بايد به سمت چپ خوابيد.
رژيم غذايي
قوام مدفوع چگونه است؟ آيا قوام آن نرم است يا سفت؟
چقدر فيبر غذايي در روز مصرف می‌شود؟
خوردن غذا بايد در وقت مشخصي باشد. نبايد وعده‌های غذايي فراموش شوند. بخصوص خوردن صبحانه نبايد فراموش شود. برخي غذاها مثل نان سفيد باعث سفت شدن مدفوع می‌شوند. بعضي غذاها مثل ميوه زياد باعث شل شدن مدفوع می‌شوند.
بیشتر بخوانید:
روش های درمان خانگی سیاتیک
اگر زیاد بنشینید چه اتفاقی برای بدنتان می افتد؟
مصرف مايعات
مقدار و نوع مايعات مصرفي چگونه است؟
گرماي هوا باعث افزايش تبخير مايعات بدن می‌شود. آلو، انجير يا آب پرتقال باعث شل شدن مدفوع می‌شود.
مقدار فعاليت
چه مقدار در روز ورزش انجام می‌گیرد؟
چه مدت فرد خارج از تخت است؟
آيا روزانه برنامه ايستادن دارد؟
روش‌های كمكي
آيا از ماساژ شكم استفاده می‌شود؟
آيا از مانور والسالوا استفاده می‌شود؟
آيا تحريك با انگشت انجام می‌شود؟
داورها
آيا از داروهايي كه باعث يبوست يا اسهال می‌شوند استفاده می‌گردد؟
آيا از مواد تحريكي قوي روده استفاده می‌شود؟
درصورت استفاده از شياف گلیسیرین و عدم دريافت پاسخ مناسب شياف بيزاكوديل امتحان شود و اگر شياف بيزاكوديل اثر كافي نداشت, تنقيه امتحان شود يا از شياف بيزاكوديل بر پايه پلياتيلنگليكول استفاده شود. استفاده موقت از مسهل ضعيف شده می‌تواند باعث جلوگيري از يبوست شود. مصرف ملين خوراكي تنها هنگامي مجاز است كه ساير روش‌ها اثر نداشته باشند. استفاده مكرر ملين باعث وابستگي روده به ملين شده و به‌تدریج به مصرف ملين قوی‌تری نياز پيدا خواهد شد.
بیماری‌ها
آيا ابتلا به بيماري خاصي كه بر فعاليت روده اثر می‌گذارد وجود دارد؟
علايم و عوارض هشدار دهنده
ممكن است براي هر كدام از علايم و عوارض زير مشاوره با پزشك ضروري باشد.
ديس رفلكسي خودمختار.
وجود خون در مدفوع يا بر روي لباس، تغيير در رنگ مدفوع (بی‌رنگ شدن، قرمز شدن يا سياه شدن).
تأخیر در تخلیه يا عدم تخليه كامل مدفوع پس از دوجنسه برنامه كنترل روده.
اشكال در تخلیه (يبوست، سفتي مدفوع) و طولاني شدن برنامه كنترل روده (بيشتر از یک ساعت).
اسهال مزمن (بيشتر از سه هفته) تخليه ناگهاني، وجود ترشح مدفوع، بی‌اختیاری مدفوع بيشتر از يكبار در هفته.
زخم بستر.
بواسير (هموروئيد).
گاز بيش از حد يا احساس نفخ.
ديس رفلكسي خود مختار چيست؟
ديس رفلكسي خود مختار به بالا رفتن ناگهاني فشارخون در اثر عوامل تحريك كننده در زير سطح آسيب نخاع گفته مشِود. به علت اينكه اين حالت می‌تواند خطرناك باشد, فصل جداگانه‌ای به آن اختصاص داده شده است.
مشكلات عصبي روده بزرگ پس از آسیب نخاع
در اثر آسيب نخاع ممكن است اعصابي كه وظيفه كنترل حركات روده بزرگ را بر عهده دارند آسيب ببينند. اگر آسيب نخاع بالاي سطح 12 نخاع پشتی باشد (پایین‌ترین سطح عصبي نخاع پشتي) توانائي احساس دفع مدفوع زماني كه راست روده پس از مدفوع شده است از بين می‌رود. در اين نوع آسيب عضله مقعد توانايي انقباض خود را حفظ می‌کند و رفلكس دفع مدفوع باقي می‌ماند. به اين معني كه وقتي راست روده پر از مدفوع شد رفلكس دفع مدفوع فعال شده و باعث عمل دفع می‌گردد. به اين نوع مشكل عصبي روده بزرگ اصطلاحاً «روده بزرگ رفلکسی يا روده بزرگ نرون محركه فوقاني گفته می‌شود. در اين حال فرد در زمانی که مناسب بداند و شرايط مهيا باشد با تحريك رفلكس دفع می‌تواند عمل دفع را انجام دهد.
آسيب نخاع در ناحيه كمري و پایین‌تر می‌تواند باعث آسيب رفلكس دفع و قابليت انقباض عضله مقعد گردد. به اين نوع روده بزرگ اصطلاحاً روده بزرگ شل يا «روده بزرگ نرون محركه تحتاني» گفته می‌شود. در این حالت كنترل روده بزرگ نيازمند تخليه مكرر روده و يا تخليه آن توسط دست می‌باشد. در اين حالت روده حتي با تحريك كافي، به‌طور كامل، تخليه نمی‌شود زيرا آسيب نخاع باعث آسيب مسير عصبي رفلكس روده می‌شود. بنابراين پیام‌ها از روده بزرگ به نخاع و سپس از نخاع به روده بزرگ منتقل نمی‌شوند.
اگر آسيب نخاع ناقص باشد و يا آسيب نخاع درست در قسمت دوازدهم نخاع پشتی باشد احتمال دارد نوع اشكال عصبي روده بزرگ تركيبی از اين دو حالت باشد. پس از آسيب نخاع پیام‌های عصبي نمی‌توانند از رودة بزرگ به مغز برسند. و راه ارتباطی روده به مغز از بين رفته است. بنابراين فرد نمی‌تواند احساس کند که روده پر از مدفوع شده و لازم است به توالت برود. اشكال ديگر اين است كه فرد نمی‌تواند عضلات شكم را براي دفع مدفوع منقبض نمايد. ميزان از دست رفتن اين توانائی‌های بستگي به سطح آسيب و شدت آن دارد.
