زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

سـالک و راه‌های درمان

از جمله مهمترین بیماری مشترک انسان و حیوان می‌توان به سالک اشاره کرد. بیماری لیشمانیوز جلدی (سالك) از بیماریهای مشترك بین انسان و حیوان و به عنوان یك معضل سازمان جهانی بهداشت مطرح است. این بیماری در بیش از 80 كشور جهان رخ می‌‌دهد. ایران یكی از 7 كانون مهم لیشمانیوز است واصفهان، تهران، قم، كاشان، كرمان، شیراز، بوشهر، بم، زاهدان و بندر عباس از مهمترین كانونهای درگیر محسوب می‌‌شوند. سالك یك بیماری پوستی مشترك بین انسان و تعدادی از حیوانات از جمله جوندگان و سگ می‌‌باشد. این بیماری با ایجاد یك برآمدگی قرمز رنگ مشخص می‌‌شود و سپس به یك توده كوچك سفت و كبود رنگی تبدیل می‌‌شود و در صورت عدم درمان مناسب زخمی شده و از خود جوشگاه بد شكلی به جای می‌‌گذارد كه به زیبایی فرد لطمه می‌‌زند و باعث اثرات روانی بر فرد می‌‌شود. انگل از طریق گزش پشه خاكی ماده به پستانداران منتقل می‌‌شود و انسان غالبا یك میزبان اتفاقی است. در ایران 2 نوع از این بیماری وجود دارد كه توسط 2 گونه انگل ایجاد می‌‌شود. نوع خشك یا شهری و نوع مرطوب یا روستایی.

سالك در كشورهای گرمسیر

سالك در بسیاری از كشورهای گرمسیر دیده می‌‌شود ایران و عربستان سعودی بیشترین میزان وقوع بیماری را دارند. از دیگر كشورهای آسیایی، فلسطین، عراق، اردن، سوریه، هند، پاكستان، آلمان، فیلیپین و همچنین ارمنستان، آذربایجان و تركمنستان را می‌‌توان ذكر كرد.

از طرفی در قاره آفریقا و همچنین آمریكای جنوبی و مركزی نیز دیده می‌‌شود.

ایران كانون مهمی برای سالك محسوب می‌‌شود. مناطق آلوده ایران، استانهای اصفهان، كرمان، خراسان، فارس، خوزستان، یزد، ایلام، كرمانشاه، بلوچستان و تهران را می‌‌توان نام برد كه اكثرا از نوع روستایی هستند.

در اصفهان شمال و شمال شرق اصفهان بیشتر درگیر هستند و سالیانه 10 تا 20 هزار مورد زخم جدید گزارش شده است.

در بررسی گذشته بیماری در استان اصفهان، منطقه برخوار بیشترین گرفتاری را داشت. پس از آن از 25 سال قبل تاكنون عواملی مانند پایین رفتن منابع آب زیرزمینی بخصوص در منطقه جی، قهاب، برآن و رودشت، رویش بوته‌‌های مقاوم شوره در آن منطقه كه غذای مناسبی برای موش به شمار می‌‌رود، تأسیس شركت‌ها، پالایشگاه و پایگاه هوایی و تغییر وضع اكولوژی منطقه، باعث تغییر مكان مخزن بیماری (موشها) و زاد و ‌ولد آنها در سایر مناطق شده است. به طوریكه در قسمت‌های جنوبی و غربی كوهپایه، منطقه جرقویه و قسمت‌هایی از اردستان، نطنز و كاشان این بیماری دیده می‌‌شود. در منطقه شاهین شهر، تپه‌‌های شنی اطراف شهر، نخاله‌‌های ساختمانی و یا زمین‌‌های بایر داخل شهر محل زندگی فعال موش هستند. در برخی مناطق مانند حبیب آباد تاغ كاری‌ها نیز شرایط مناسبی برای لانه گزینی موش‌ها ایجاد كرده است.

تشخیص این بیماری با گرفتن نمونه از مواد موجود در زخم سالك انجام می‌‌شود و سپس با رنگ‌آمیزی مخصوص، انگل لیشمن بر روی لام مشاهده می‌‌شود. در صورت مشاهده هر زخمی كه بیشتر از یك هفته طول بكشد، باید به پزشك مراجعه كرد.

سالك خشك

سالك خشك یا شهری كه توسط گونه انگل لیشمانیا تروپیكا ایجاد می‌‌شود. در این نوع پس از یك دوره كمون بیش از دو ماه، ندول كوچكی درمحل گزش به رنگ قرمز قهوه‌ای ظاهر می‌‌شود و بتدریج طی 6 ماه بزرگتر می‌‌شود و معمولا در مركز آنها زخم سطحی ایجاد می‌‌شود و دلمه می‌‌بندد. در صورت عدم درمان معمولا طی 8-12 ماه ضایعه روبه بهبودی می‌‌رود و از خود جوشگاه به جای می‌‌گذارد دوره زمانی این نوع سالك از نوع مرطوب طولانی تر است.

سالك مرطوب یا روستایی توسط گونه لیشمانیا ماژور ایجاد می‌‌شود. در این بیماری پس از دوره كمون كمتر از دو ماه در محل گزش دانه جوش مانندی ایجاد می‌‌شود. طی 2-3 ماه زخم بزرگتر شده و گاهی اطراف آن ندول‌‌های كوچك و متعدد ظاهر می‌‌شود كه از عوارض این بیماری محسوب می‌‌شود. گاهی ممكن است انگل از طریق مسیر لنفاتیك گسترش پیدا كند. بهبود معمولا طی 2-6 ماه دیده می‌‌شود و جوشگاهی از آن باقی می‌‌ماند. لیشمانیوز جلدی ناشی از لیشمانیا اتیوپیكا و لیشمانیا اینفانتوم، لیشمانیا برازیلینسیس هم وجود دارد كه بیشتر با درگیری احشاء بوده و در ایران یافت نمی شود و بیشتر در آمریكای لاتین دیده می‌‌شود. ممكن است لیشمانیوز به صورت مزمن آید كه یكی از نادرترین اشكال كلینیكی آن است. در این شكل ضایعه بیشتر از 2 سال باقی می‌‌ماند. در نوع عود كننده (recidvans) ضایعه بهبود یافته و بعد از چند ماه یا چند سال فعالیت دوباره ضایعه دیده می‌‌شود.

ناقل بیماری سالك پشه هایی از خانواده فلبوتوموس هستند كه حشرات كوچك و كرك داری به رنگ زرد یا خاكستری و به طول 3-2 میلی متر بوده و دارای بالهای شفاف می‌‌باشد. این حشرات به علت جسم كوچك، رنگ خاكی و پرواز كوتاه اكثرا از نظر مخفی بوده، از خون انسان و حیوانات تغذیه می‌‌كنند. ارتفاع پرواز پشه خاكی معمولا 5/1-2متر است ولی در موارد استثنایی تا ارتفاع 7 متری هم می‌‌تواند پرواز كند. فعالیت پشه در نواحی معتدل در فصول گرم است و از خرداد تا شهریور ماه حداكثر فعالیت را دارد. پشه‌‌های خاكی معمولا روزها بی حركت بوده و در نقاط تاریك مخفی می‌‌شوند و معمولا هنگام اول شب فعال شده و در اواخر شب به تدریج از فعالیت آنها كاسته می‌‌شود. فقط پشه ماده جهت تخم ریزی احتیاج به خون دارد و جنس نر از شیره گیاهان استفاده می‌كند. نیش این حشرات دردناك است و متعاقب گزش خارش بروز می‌‌كند ولی بعد از گزشهای متعدد  و متوالی فرد به آن عادت كرده و چندان احساس خارش نمی كند.

این پشه در موقع نشستن بالهای خود را به شكل عدد 7 نگه می‌‌دارد و به صورت جهشی پرواز می‌‌كند.

واکسیناسیون

تجربیات در ایران، با گرفتن محتویات به دست آمده از ضایعه افراد آلوده و تلقیح آن به بدن افراد سالم بوده است و در نتیجه یك ضایعه فعال به وجود آمده كه پس از بهبودی خودبخودی مصونیت پایداری ایجاد می‌‌كند. در ایران در طی جنگ تحمیلی این عمل سه ماه قبل از اعزام با تزریق انگل (پروماستیگوت) در داخل جلد در ناحیه بازوی چپ انجام شد.

این روش معایب و نكات منفی داشته و در عمل متوقف شد. فعالیت‌هایی در جهت ایمن‌سازی لیشمانیوز جلدی با استفاده از سرم‌‌های ویروسی انجام گرفته كه مایوس كننده بوده است، از انگل‌های كشته شده نیز به عنوان واكسن استفاده شد كه به عنوان یك واكسن تجربی توسط محققین برزیلی و در ونزوئلا به منظور ایمنی در دنیا استفاده شده است و در قاره آمریكا تزریق داخل وریدی آن استفاده شد كه باعث واكنشهای تب زا در فرد شد. از سال 1370 فعالیت‌هایی برای ساخت واكسن در انستیتو رازی شروع شد كه مورد آزمایش قرار گرفت ولی پس از آزمایشات مشخص شد كه ایمنی ایجاد شده توسط این واكسن به حدی نیست كه مصونیت كافی در برابر عفونت ایجاد كند. در حال حاضر طرح‌های متعددی جهت تولید واكسیناسیون در دست بررسی است كه هنوز نتایج مفیدی از آنها بدست نیامده است.

درمان

شاید كمتر بیماری را بتوان نام برد كه به اندازه سالك درمان‌‌های مختلفی برای آن پیشنهاد شده باشد. روش‌های درمان معمول در درمان سالك، درمان‌های موضعی، فیزیكی و سیستمیك هستند كه بر حسب نوع ضایعه، محل درگیری، عوارض بیماری و .. برای بیمار انتخاب می‌‌شود. مراجعات مرتب بیمار، پزشك را در دستیابی به بهترین نتیجه كمك می‌‌كند.

تركیبات آنتیموان به عنوان دارو در این بیماری به كار گرفته می‌‌شود كه گلوكانتیم دارویی است كه در ایران مورد استفاده قرار می‌‌گیرد. این تركیب روش اصلی درمان لیشمانیوز تا كنون بوده است ولی شكست درمان در بسیاری از مناطق رو به افزایش است. سایر داروها مثل آمفوتریسین B، كتوكونازول، آلوپورینول، پارامومایسین، مترونیدازول نیز مورد استفاده قرار می‌‌گیرد كه بیشتر به صورت تركیبی از آنها استفاده می‌‌شود.

روند رو به افزایش مقاومت نسبت به گلوكانتیم باعث شده كه امروزه بیشتر از درمان‌های تركیبی استفاده شود و مركز تحقیقات پوست وسالك طرح‌های متعددی در این زمینه ارائه داده است كه بعضی از آنها برای اولین بار در دنیا انجام می‌‌پذیرد.

با وجودیكه اسكار به جای مانده از سالك قابل درمان صددرصد نیست ولی در زمینه درمان این مشكل نیز راه‌حل‌های متعددی ارائه شده از جمله كاربرد سلول‌های بنیادی كه در ایران در مراكز تحقیقات پوست وسالك و همچنین پوست و سلول‌های بنیادی در حال انجام است.

با توجه به این موضوع كه ناقل این بیماری، پشه خاكی است، جمع‌آوری مستمر و بهداشتی زباله و فضولات حیوانی و جلوگیری از انباشته شدن آنها، محافظت بدن از پشه خاكی بعد از غروب آفتاب از طریق نصب توری فلزی جهت درب و پنجره‌‌ها و استفاده از پشه بندهای معمولی و پشه بندهای آغشته به سم استفاده از پمادها و مواد دور كننده حشرات به هنگام كار و خواب، خوابیدن در طبقات بالا، با توجه به این كه پشه‌‌ها نمی توانند زیاد پرواز كنند و به ارتفاع بالا بروند. اجتناب از رفتن به مناطق آلوده به پشه خاكی یا جنگل‌‌های انبوه به خصوص از غروب آفتاب و بهسازی و ترمیم شكاف‌ها و حفره‌‌های موجود در دیوارها و مناطق مسكونی انسان و دام، مبارزه با جوندگان و معدوم ساختن سگ‌های ولگرد و تسطیع اماكن مخروبه از جمله كارهایی است كه در پیشگیری روزانه بیمار، می‌‌توان انجام داد.