دكتر محبوبه حسینی؛ فوق تخصص غدد
موارد كاربرد هورمون‌های مردانه و عوارض جانبی آن چیست؟
در طب درمان با آندروژن (هورمون مردانه)، جهت بازگرداندن سطح تستوسترون (هورمون مردانه) به حد طبیعی، جهت رفع اشكال كمبود آندروژن به كار می‌رود. جایگزینی تستوسترون باعث بهبود میل جنسی، بهبود فعالیت جنسی، افزایش انرژی، افزایش توده عضلانی و افزایش تراكم استخوان می‌شود و برای بیمار یك احساس خشنودی، از زندگی را فراهم می‌آورد. مزایای جایگزینی تستوسترون در مردانی كه كمبود آندروژن دارند به اثبات رسیده است. متاسفانه در حال حاضر شاهد استفاده نابجای انواع آمپول‌های هورمونی مردانه بخصوص در افراد جوان و خصوصا در ورزشكاران هستیم كه به منظور افزایش حجم عضلات خودسرانه استفاده می‌كنند.
استفاده از هورمون‌های مردانه در چه مواردی تایید شده است؟
تنها موارد كاربرد آندروژنها به جز بیماری‌هایی كه كمبود هورمون مردانه موجود است (هایپوگنادیسم)، در بیماران مبتلا به آنمی (كم خونی) ناشی از نارسایی مغز استخوان و همین طور در افرادی كه آنژیوادم دارند، می‌باشد.
عوارض جانبی مصرف آندروژنها چیست؟
شایع‌ترین عوارض جانبی ناشی از آندروژنها شامل اریتروسیتوز، آكنه، پوست چرب و ایجاد درد در پستان‌هاست. بزرگ شدن پستان‌ها و بدتر شدن آپنه خواب نیز گزارش شده است اما شیوع عوارض مذكور پایین است. سایر عوارض آندروژنها شامل كاهش تعداد اسپرم‌ها و ناباروری در مردان استفاده كننده و افزایش رشد سرطان پروستات است. سرطان پروستات یك تومور وابسته به آندروژن است و تجویز آندروژن می‌تواند باعث افزایش خطر ابتلا به آن گردد. بنابراین استفاده از تستوسترون در سرطان پروستات همراه با متاستاز جایز نیست.
ایجاد اریتروسیتوز ناشی از مصرف تستوسترون، ناشی از اثر آن بر روی افزایش تكثیر Stem cell و اریتروپویتین است. لذا تستوسترون نباید در مردانی كه هماتوكریت اولیه آنها 50 درصد یا بیشتر است، تجویز شود تجویز تستوسترون حتی در مردانی كه كمبود تستوسترون دارند نیز با افزایش اندكی در هموگلوبین همراه است اما اریتروسیتوز شدید در این افراد اندك است اما می‌تواند در بیمارانی با آپنه خواب، افراد سیگاری و با سابقه بیماری ریوی مزمن اتفاق بیفتد، تجویز تستوسترون باید وقتی میزان هماتوكریت بالاتر از 54 درصد است قطع گردد و تا زمانی كه هماتوكریت به كمتر از 50 درصد افت نكرده است نباید دوباره شروع شود. در مجموع، آندروژنها در انواع مختلفی از اختلالات با این امید استفاده می‌شوند كه فعالیت‌های آنابولیك آنها (افزایش ذخیره نیتروژن، افزایش توده عضلانی و افزایش هموگلوبین) بر فعالیت‌های زیان‌آور آن (بروز صفات ثانویه مردانه) برتری داشته باشد.
شایع‌ترین مواردی كه به هدفی غیر از جایگزینی هورمون مردانه استفاده می‌شود شامل موارد ذیل است: بهبود تعادل نیتروژن در شرایط كاتابولیك (مثل ایدز)، مصرف توسط ورزشكاران جهت افزایش توده عضلانی و یا افزایش قدرت ورزشكار، افزایش اریتروپوئز در بیمارانی كه آنمی مقاوم به درمان دارند، درمان آنژیوادم ارثی، اندومتریوز و درمان تاخیر رشد با علل مختلف متاسفانه بیشتر اثرات مورد انتظار در این اختلالات دیده نشده است. پایین مقدارهای آندروژنها اثرات فیزیولوژیك كمی در مردان دارند و در زنان نیز می‌توانند منجر به بروز صفات ثانویه مردانه شوند. شایع‌ترین نوع فراگیر سوء استفاده از آندروژنها توسط مردان ورزشكار، جهت افزایش توده عضلات و قدرت انجام كار صورت می‌گیرد.
در مطالعات كنترل شده‌ای كه انجام شده است، مشخص گردیده كه اگر این مواد در پایین‌ترین دوز دارویی (دو تا چهار برابر مقدار معمول) استفاده شود، قدرت انجام كار را افزایش نمی‌دهند اما در مقادیر زیاد و مصارف پی‌در پی كه توسط ورزشكاران مصرف می‌شود (بیشتر از 10 برابر مقادیر معمول) آندروژنها تعادل نیتروژنی و در نتیجه توده عضلانی را افزایش می‌دهند. اما در مقادیر مذكور، عوارض جانبی آندروژنها بارز خواهد بود و معایب آن از فواید آن بیشتر خواهند بود و این در حالی است كه اگر آندروژنها توسط زنان ورزشكار مصرف شود باعث بدشكلی و بروز صفات ثانویه مردانه می‌شود. بنابراین تاكید می‌شود كه جهت جلوگیری از عوارض ذكر شده باید آندروژنها را تنها در مواردی به كار برد كه بتوان از اثرات مفید آنها بهره برد بنابراین تنها در كمبود آندروژنها، آنمی ناشی از نارسایی مغز استخوان و همین طور در افرادی كه آنژیوادم دارند، باید استفاده كرد، همچنین و باید از مصرف بی‌رویه آنها به قصد افزایش قدرت انجام كار یا توده عضلانی اجتناب گردد.
