زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

د کتر سید مهد ی میرغضنفری؛ پزشک، دکتری تخصصی (PhD) فیزیولوژی پزشکی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ارتش

دکترراحله حسنی؛ دکترای تخصصی سیستماتیک گیاهی، پژوهشگرطب سنتی ایرانی

مزاج کبد گرم و تر است. کبد به عنوان یک عضو رئیسه (حیاتی، بسیار مهم)، عضوی نسبتاً بزرگ است و در قسمت فوقانی شکم و زیر قفسه سینه (سمت راست بالای ناف) قرار دارد. در افراد بالغ حدود یک کیلو و نیم وزن دارد و به رنگ قرمز تیره یا جگری است. اهمیت کبد به دلیل تولید اخلاط اربعه و همچنین هضم دومی است که در آن صورت می‌گیرد. اخلاط مواد سیال و مایعی هستند که به دنبال عملیات هضم غذا در سیستم گوارش و کبد تولید می‌شوند. به عبارت دیگر به دنبال ورود خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها به دستگاه گوارش، عملیات هضم در معده و روده‌ها انجام شده و مواد حاصله پس از جذب به سمت کبد می‌روند و در کبد تغییرات دیگری (که در طب سنتی هضم دوم نامیده می‌شود) روی این مواد صورت می‌گیرد و ماحصل آن، اخلاط چهارگانه خواهد بود.

مراحل هضم خوراکی‌ها توسط کبد

اخلاط چهارگانه عبارتند از: صفرا، دم (خون)، بلغم و سودا یعنی چهار گروه مواد حاصله از غذا که هر گروه، خصوصیاتی دارد و به مصرف برخی سلول‌ها و بافت‌های بدن می‌رسد. بر اساس طب سنتی چهار مرحله هضم روی غذا و مواد حاصل از آن صورت می‌گیرد که مرحله دوم آن در کبد انجام می‌شود. در طب ایرانی به کلیه فعل و انفعالاتی که بر روی غذا صورت می‌گیرد تا به مواد مورد استفاده برای سلول‌ها تبدیل شود، واژه هضم اطلاق می‌شود.

 امروزه هضم به اتفاقاتی نسبت داده می‌شود که در معده و روده اتفاق می‌افتد و به بقیه اتفاق‌ها که در سلول‌ها اتفاق می‌افتد، متابولیسم یا سوخت‌وساز گفته می‌شود.

به بیانی دیگر کبد محل متابولیسم و سوخت‌وساز بدن است. اگر کبد درست کار نکند، مغز، قلب، عضله و غیره غذای مناسبی دریافت نمی‌کنند و نمی‌توانند عملکرد خوبی داشته باشند.

مزاج کبد و مراقبت‌های آن

کبد مزاجی گرم دارد، به همین دلیل برای رعایت مزاج کبد، مخصوصاً در افراد با مزاج گرم، بخصوص در مناطق گرم و همچنین در فصل تابستان، باید از مصرف گرمی‌جات زیاد پرهیز کرد و تا حدی خنکی‌جات مصرف کرد. از طرف دیگر، زیاده‌روی در سردی‌جات، مانند خوردن ماست، دوغ، آب‌سرد، آب یخ (مخصوصاً در حالت ناشتا و یا داخل حمام با شکم خالی، بلافاصله بعد حمام یا در حین حمام کردن آب یخ خوردن) آسیب شدید به معده و کبد وارد می‌شود و کبد را به شدت اصطلاحاً سرد می‌کند (باعث افت عملکرد آن می‌شود). در نتیجه عروق این اعضا منقبض شده و سُده یا انسداد را به دنبال دارد و به دنبال آن جریان صفرا، خون و لنف در عضو دچار اختلال می‌شود.

تدابیر کلی برای حفظ سلامت کبد

 شامل پرهیز و اجتناب از این موارد است؛ پیاپی خوردن غذاهای گوناگون بر روی هم و عدم رعایت ترتیب غذا (درهم خوری)؛ پرخوری؛ خوردن غذاهای با هضم سخت و مانده (قَدید)؛ خوردن آب با غذا؛ نوشیدن آب سرد ناشتا یا حین و بلافاصله پس از حمام گرم، جماع یا ورزش؛ مداومت بر مصرف غذاهای غلیظ متراکم با هضم سنگین مانند گوشت گاو، نان روغنی بدون سبوس، نان فطیر، غذای لزج (پاچه)، مصرف افراطی چربی‌ها، سرخ کردنی‌ها، تندی‌ها، شوری‌ها، ادویه و گرمی‌جات. مصرف خوردنی‌های خنک و معطر (غذاها و میوه‌جات)، نان ورآمده با نمک معتدل، گوشت سریع‌الهضم متناسب مزاج (مرغ جوان، کبک، بره، بزغاله، ماهی متوسط الجثه)، مویز، انجیر، فندق و مخصوصاً خوب جویدن غذا برای حفظ سلامت کبد توصیه می‌شوند.

پیشگیری از کبد چرب

کبد چرب بیماری است که امروزه افراد زیادی را در دنیا گرفتار کرده و سن ابتلا به این بیماری نیز کاهش یافته است. سبک زندگی ناسالم،‌ عدم تحرک و استفاده از برخی غذاها سبب افزایش احتمال ابتلا به این بیماری در افراد می‌شود. این بیماری از طریق راهکارهای موثری قابل پیشگیری است. افراد برای مقابله با این بیماری ابتدا باید مزاج خود را بشناسند و سپس سبک زندگی خود را بر اساس آن تنظیم کنند. به طور مثال افراد دارای مزاج گرم و مرطوب باید از مصرف غذاهایی همچون گوشت قرمز یا خوردنی‌های خیلی شیرین و حجیم به میزان زیاد بپرهیزند و به این نکته توجه داشته باشند که رعایت رژیم غذایی مناسب در پیشگیری از این بیماری حائزاهمیت است. درهم‌ خوری و پرخوری دو عامل ابتلا به کبد چرب به شمار می‌رود و افراد باید از مصرف غذاهای سنگین همچون فست‌فود مخصوصاً به صورت مکرر بپرهیزند و همچنین همراه غذا آب نخورند. خوب جویدن، رعایت آداب غذایی و نداشتن تنوع در یک وعده غذایی و لحاظ تنوع در مصرف غذاها به طور کلی در طول زندگی در پیشگیری از بیماری می‌تواند مؤثر باشد.

پیشنهاد طب‌سنتی برای کبد چرب

درمان کبد چرب در افراد مختلف در طب جدید یکسان است ولی در طب سنتی با توجه به مزاج فرد تنظیم می‌شود. برای تشخیص کبد چرب می‌توان از نتایج سونوگرافی و بررسی آنزیم‌های کبدی کمک گرفت ولی نرمال بودن این آزمایش‌ها لزوماً نشان‌دهنده کبد کاملاً سالم نیست، چرا که ممکن است کبد در مراحل اولیه کبد چرب باشد که هنوز در یافته‌های پاراکلینیک نشان داده نمی‌شود. پزشک حاذق نیز فقط به این یافته‌ها اکتفا نکرده و از روی علائم و نشانه‌هایی که در بیمار می‌بیند آن را تشخیص داده، با اجرای راهکارهای مناسب، آن را درمان و از پیشرفتش جلوگیری می‌کند.

کبد چرب و عوارض آن برای بدن

اگر مزاج کبد از حالت تعادل خارج شود نمی‌تواند وظیفه خود را (حرارت بخشی به بدن، متابولیسم، تولید اخلاط به صورت طبیعی و هضم غذا) به درستی انجام دهد. این عدم تعادل اثر بسیار نامناسبی در بدن خواهد داشت. امروزه بسیاری از مردم به علت نداشتن فعالیت بدنی کافی، مصرف غذاهای فراوان چرب، شیرین و سرخ کرده دچار تجمع مواد اضافه در اطراف کبد به صورت چربی شده‌اند که اصطلاحاً به این عارضه کبد چرب می‌گویند.

در بعضی بیماران این اختلالات بسیار شدید می‌شود و منجر به افزایش آنزیم‌های کبدی می‌گردد. جگر یا کبد غذای سلول‌های ما را می‌سازد و اگر به هر دلیلی درست کار نکند، تک تک اعضا و جوارح بدن غذای مناسبی دریافت نمی‌کنند که نتیجه آن خمودگی، سستی، پف آلودگی و انواع و اقسام بیماری‌ها می‌شود. به بیانی دیگر disfunction یا اختلال عملکرد تمام اعضا رخ می‌دهد.

وقتی بدن از مواد اضافه و زائد پر شود، این مواد می‌توانند در نقاط مختلف بدن انباشته شوند و عوارضی از قبیل چاقی، کیست تخمدان، فیبروم رحم، لیپوم‌های زیرپوستی و غیره را به وجود می‌آورند. در کبد نیز می‌توانند این مواد انباشته شده و سبب امتلاء و سپس سُده و انسداد شوند. در جریان این انسدادها جریان خون، لنف، صفرا و غیره دچار اختلال می‌شود و عوارضی از قبیل کبد چرب را به دنبال دارد.

تأثیر مزاج‌ها در بروز کبد چرب

واژه معادل کبد چرب در طب سنتی ورم کبد است. لازم به ذکر است که کبد چرب در افراد مختلف به دلایل متفاوت می‌تواند ایجاد شود و علایم متفاوتی دارد. حداقل چهار نوع ورم یا کبد چرب وجود دارد که دلائل، علائم و درمان‌های متفاوتی دارند؛ ورم دموی، ورم بلغمی، ورم صفراوی و ورم سودایی. به عنوان مثال افراد با مزاج سرد و تر، حتی با زیاده‌روی در خوردن آب و مایعات می‌توانند به کبد چرب دچار شوند. در افراد با مزاج گرم و تر، زیاده‌روی در مصرف گوشت قرمز و مشابه آن احتمال ابتلا به کبد چرب افزایش می‌یابد. افراد با مزاج صفراوی، ترشح بیش از حد صفرا باعث تحریک و التهاب کبد شده که می‌تواند منجر به کبد چرب شود که در طب جدید با کبد چرب به همراه التهاب یا سیروز کبدی شناخته می‌شود. در افراد با مزاج سوداوی، افزایش سودا (به دنبال زیاده‌روی در مصرف عدس، بادمجان، گوشت گاو و غذاهای مانده) می‌تواند منجر به التهاب و کبد چرب شود. در نتیجه فقط با حذف چربی‌ها از رژیم غذایی کبد چرب در همه افراد مبتلا، لزوماً این بیماری درمان نمی‌شود. گاهی دیده می‌شود فرد لاغراندام است، غذای چرب و یا گوشت زیادی نمی‌خورد و ورزش می‌کند، ولی به کبد چرب مبتلا شده است. ممکن است این فرد در اثر افزایش سودا یا صفرا به کبد چرب دچار شده باشد. کبد می‌تواند دچار سوءمزاج (دور شدن از حالت تعادل و سلامت) خشک، تر، سرد و گرم شود. علایم سوءمزاج خشک کبد عبارتند از: خشکی بدن، غلظت و کمی خون، صلابت وریدها. علایم سوءمزاج تر کبد شامل نرمی اندام‌ها، تری و حجم زیاد خون و نرمی وریدها می‌شوند. سوءمزاج سرد کبد با نشانه‌هایی چون شکم بدون مو، سردی خون و اندام‌ها، باریکی و عدم برجستگی وریدها خود را نشان می‌دهد. علایم سوءمزاج گرم کبد عبارتند از: گرمی بدن و ملمس (محلی از بدن که توسط معاینه کننده لمس می‌شود) بخصوص در ناحیه زیر دنده‌ها و سمت راست بالای شکم (محل کبد) و نبض قوی.

وقتی بدن از مواد اضافه و زائد پر شود، این مواد می‌توانند در نقاط مختلف بدن انباشته شوند و عوارضی از قبیل چاقی، کیست تخمدان، فیبروم رحم، لیپوم‌های زیرپوستی و غیره را به وجود می‌آورند. در کبد نیز می‌توانند این مواد انباشته شده و سبب امتلاء و سپس سُده و انسداد شوند