دكتر ابراهیمی دریانی؛ فوق تخصص گوارش و كبد
بیماریهای التهابی روده حدود 0/05 درصد از افراد جامعه را مبتلا می‌سازند، بیشتر در سنین 20-30 سالگی آغاز شده، در خانمها و آقایان به یک نسبت ایجاد می‌شوند.
بعضی از بیماران مبتلا دوره‌های متناوبی از بهبودی نسبی (پس رفت بیماری) را در طی بیماری خود تجربه می‌کنند.
یعنی در دوران ابتلا، بیماری زمانی عود می‌کند یا به اصطلاح شعله‌ور می‌شود و زمانی دیگر پس رفت کرده و فروکش می‌نماید، درحالی که برخی دیگر از بیماران به صورت دائم بیماری را دارا می‌باشند.
خوشبختانه با پیشرفت شیوه‌های درمانی، میزان بیمارانی که دارای علائم دائمی هستند به طور چشمگیری کاهش یافته است.
شدت بیماری از یک فرد به فرد دیگر متفاوت است. بعضی مبتلایان تنها علائم خفیفی دارند در حالی که بعضی دیگر دارای علائم شدید و ناتوان کننده می‌باشند.
در بعضی شروع علائم تدریجی است و در بعضی دیگر این علائم خود را به صورت ناگهانی نشان می‌دهند. حدود نیمی از بیماران دارای علائم خفیف می‌باشند و نیم دیگر از عودهای مکرر بیماری رنج می‌برند.
انواع بیماریهای التهابی روده
بیماریهای التهابی روده به دو صورت کلی در بیماران مبتلا دیده می‌شود:
1- کولیت زخمی (کولیت اولسراتیو یا کولیت اولسروز)
2- بیماری کرون
بیماری کولیت زخمی در آقایان و بیماری کرون در خانمها شایعتر است ولی فراوانی کلی بیماریهای التهابی روده در دو جنس یکسان است.
مشخصه اصلی هر دوی این بیماریها التهاب روده‌هاست. در بیماری کولیت زخمی، قسمت مبتلا روده بزرگ (کولون) بیماران می‌باشد. در این بیماران داخلی‌ترین لایه روده بزرگ یعنی لایه پوشاننده حفره روده دچار التهاب و زخم می‌شود).
در 50 درصد بیماران مبتلا به کولیت زخمی انتهایی‌ترین قسمت روده بزرگ یعنی ناحیه رکتوسیگموئید گرفتار می‌باشد.
در بعضی از بیماران نیمه چپ روده بزرگ گرفتار است که به آن کولیت سمت چپ می‌گویند و در تعدادی از بیماران تمام روده بزرگ درگیر است که به این حالت کولیت سرتاسری یا پان‌کولیت گفته می‌شود.
در بیماران مبتلا به کرون، تمامی قسمت‌های دستگاه گوارش بیماران از دهان تا معقد ممکن است مبتلا شود اما درگیری به طور عمده در روده کوچک و بزرگ می‌باشد.
در حدود 50 درصد بیماران مبتلا به بیماری کرون، روده بزرگ و کوچک به طور همزمان مبتلا می‌باشد.
در این بیماری همچنین تمامی لایه‌های روده (بزرگ و کوچک) درگیر می‌شود. یعنی تمام ضخامت روده ممکن است درگیر باشد. درگیری مقعد نیز در این بیماران شایع است.
در بیماری کولیت زخمی، بیماری یک ناحیه از روده را به صورت یکنواخت درگیر می‌کند و در فاصله نواحی دیگر، ناحیه سالم وجود ندارد اما در بیماری کرون در فاصله بین نواحی مبتلا ناحیه سالم نیز وجود دارد و درگیری به صورت پراکنده و غیریکنواخت می‌باشد.
علایم این دو بیماری تا حد زیادی به هم شبیه است.
در کشور ما بیماری کولیت زخمی از بیماری کرون شایعتر می‌باشد اما در کشورهای غربی بیماری کرون شایعتر است.
علل بیماریهای التهابی روده
یکی از سوالاتی که بیماران مبتلا به بیماریهای التهاب روده در بسیاری از موارد از پزشکان معالج خود می‌پرسند این است که:
چرا من به این بیماری مبتلا شده‌ام؟
در جواب باید گفت که متاسفانه تاکنون علم پزشکی نتوانسته است پاسخ قانع‌کننده‌ای به این سوال بدهد و علت یا علل این دسته از بیماریها را به طور دقیق مشخص کند.
هم‌اکنون در کشور ما و در کشورهای دیگر تحقیقات متعددی در این زمینه در دست انجام می‌باشد و امید است که نتایج این تحقیقات بتواند با مشخص کردن علل بیماری، پزشکان را در یافتن روش‌های بهتر و موثرتر درمان یاری دهد.
در بررسی‌های انجام شده تاکنون علل و عوامل متعددی که با ایجاد این بیماری در ارتباط هستند، مشخص شده‌اند اما نمیتوان هیچ‌یک از این عوامل را به عنوان عامل قطعی ایجاد کننده این بیماریها در نظر گرفت.
برای تشریح اینکه چه عواملی در ایجاد این بیماریها نقش دارند، بهتر است ابتدا با نحوه ایجاد آنها آشنا شویم.
بدن انسان همواره در معرض عوامل مهاجم و بیگانه بسیاری از جمله باکتری‌ها، ویروس‌ها، سموم و مواد خارجی قرار دارد. برای اینکه این عوامل مهاجم به بدن آسیب نرسانند، سیستم دفاعی بدن انسان با مکانیسم‌های متعدد اقدام به مقابله با این عوامل می‌نماید.
عمده‌ترین نقش را برای مقابله با این عوامل در سیستم دفاعی بدن انسان، که دستگاه ایمنی نام دارد، سلول‌های ایمنی به عهده دارند.
در اثر ورود عامل بیگانه به بدن سلول‌های ایمنی فعال می‌شوند، فعال شدن آنها باعث ترشح موادی می‌گردد که بعضی از آنها مستقیما بر روی عوامل بیگانه تاثیر می‌کنند و باعث تخریب آنها می‌شوند و بعضی دیگر در تنظیم فعالیت سلول‌های ایمنی و فعال کردن آنها نقش دارند.
در نتیجه ترشح این مواد و فعال شدن سلول‌ها، عامل بیگانه تخریب و نابود می‌شود.
اما همان‌گونه که در هر جنگی به هر حال نیروهای خودی و تاسیسات خودی نیز تا حدی تخریب می‌گردد و آسیب می‌بیند، در جنگ بین سلول‌های ایمنی خودی و عوامل بیگانه آسیب‌های جزئی به محل برخورد وارد می‌شود و تغییراتی در این محل به وجود می‌آید که به آن التهاب می‌گویند.
در بعضی از موارد و به دلایلی که تاکنون چندان شناخته نیست، سیستم ایمنی بدن سلول‌های قسمت‌های مختلف بدن را با عوامل بیگانه اشتباه می‌گیرد و شروع به واکنش نشان دادن برعلیه آنها و تخریب آنها می‌کند.
این واکنش، واکنش خود ایمنی نامیده می‌شود و در این ضمن واکنش التهابی نیز در قسمت‌های درگیر به وجود می‌آید. در بیماریهای التهابی روده محل این جنگ در قسمت‌های مختلف روده کوچک و بزرگ می‌باشد.
در این شرایط واکنش خود ایمنی بر ضد سلول‌های نواحی مختلف روده ایجاد می‌شود و باعث تخریب آنها و بروز التهاب در این قسمت‌ها می‌گردد.
چرا در افراد مبتلا به بیماریهای التهابی روده سلول‌های ایمنی برعلیه سلول‌های خودی واکنش نشان می‌دهند؟
پاسخ به این سوال در حقیقت همان نکته‌ای است که دانشمندان و محققین برای پی بردن به علت آن سالیان دراز است مشغول بررسی هستند.
اگر دلیل این امر مشخص شود، گام عمده‌ای در جهت روشن کردن علت بیماریهای التهابی روده و سایر بیماری‌هایی که از آنها به عنوان بیماریهای خود ایمنی نام برده می‌شود، برداشته خواهد شد.
در حال حاضر دانشمندان علل احتمالی زیر را برای این مساله مطرح می‌کنند (توجه داشته باشید که این علل، تنها به عنوان احتمال مطرح هستند و هنوز ارتباط هیچ یک از آنها با بیماریهای التهابی روده بطور قطع مشخص نشده است!):
نژاد
این بیماری در سفیدپوستان شایعتر از سیاه‌پوستان است. از طرفی در سیاه‌پوستانی که در آمریکا و یا سایر کشورهای غیرآفریقایی زندگی می‌کنند، فراوانی این بیماری با افراد بومی ساکن آن کشور (مثلا سفیدپوستان) تفاوتی ندارد که این مساله نشانگر این حقیقت است که با وجود نقش مسائلی ارثی و نژادیف محیط زیست نیز تاثیر عمده‌ای در ایجاد این بیماری دارد.
از طرفی شایعتر بودن این بیماری در برخی از جمعیت‌های خاص (مانند یهودیان) نشان‌دهنده اهمیت نقش وراثت در این بیماری است.
چون یهودیان ساکن در کشورهای مختلف، میزان ابتلای بالاتری نسبت به ساکنان بومی آن کشورها دارند.
وراثت
در حدود 25 درصد بیماران مبتلا به بیماریهای التهابی روده یک فرد مبتلا به این بیماری در خانواده‌هایشان دارند.
بررسی‌های متعدد نشان دهنده این مساله است که وجود ویژگی های ژنتیکی خاصی در مبتلایان به این بیماریها آنها را مستعد ابتلا به این بیماری می‌کند.
من یک بیمار مبتلا به بیماری کولیت زخمی روده هستم و در حال حاضر قصد ازدواج دارم. نگرانی من از این مساله است که بعد از ازدواج فرزند من نیز دچار این بیماری گردد. آیا این احتمال وجود دارد؟
با وجود نقش وراثت در ایجاد این بیماری، احتمال ابتلای فرزندان مبتلایان به بیماریهای التهابی روده به این بیماری دچار آن می‌گردند. نکته قابل توجه در این زمینه این است که در صورت ابتلای فرزندان افراد مبتلا به بیماریهای التهابی روده به این بیماری نوع بیماری، در درصد بالایی از موارد، مشابه والدین می‌باشد مثلا فرزند فرد مبتلا به کولیت زخمی در صورت ابتلا به این بیماری مبتلا به کولیت زخمی خواهد شد.
ضمنا به نظر می‌رسد که انتقال ارثی در بیماری کرون بیشتر از کولیت زخمی دیده می‌شود و شایعترین حالت انتقال از مادر به فرزند و نادرترین حالت آن از پدر به فرزند است.
عوامل محیطی
دسته عمده‌ای از عواملی که از آنها به عنوان عوامل مستعدکننده بیماریهای التهابی روده نام برده می‌شود را میتوان عوامل محیطی نامید. از جمله عوامل محیطی مربوط به این مساله وضعیت اقتصادی، عوامل شغلی، وضعیت تغذیه و سایر عوامل می‌باشند.
در تحقیقات انجام شده مشخص گردیده است كه این بیماری بیشتر در طبقات مرفه جامعه و گروه‌هایی كه وضعیت اقتصادی بهتری دارند دیده می‌شود. حتی دیده شده است كه در كشورهایی كه وضعیت اقتصادی بهتری دارند، این بیماری از كشورهای فقیر شایعتر است.
همچنین این بیماری در افرادی كه زندگی كم‌‌تحرك و مشاغل نشسته دارند بیشتر از افرادی كه زندگی پرتحرك دارند دیده می‌شود.
در بررسی‌های انجام شده مشخص شده است كه بیماری كرون در افراد سیگاری بیشتر از افراد غیر سیگاری و بیماری كولیت زخمی در افراد سیگاری كمتر از افراد غیر سیگاری دیده می‌شود (البته باید توجه داشت كه این مسئله به این معنا نیست كه مبتلایان به كولیت زخمی باید سیگار بكشند!
چون مصرف سیگار تبعات و عوارض بسیار زیادی بر دستگاههای مختلف بدن از جمله دستگاه گوارش دارد و باعث افزایش خطر ابتلا به بسیاری از سرطان‌ها می‌شود و در مبتلایان به كولیت زخمی نیز احتمال بروز تمامی این مشكلات با مصرف سیگار وجود خواهد داشت.
در اخبار و برنامه‌های علمی تلویزیون و رادیو و نیز خبرهای علمی روزنامه‌ها، چندین بار به این مسئله برخورده‌ایم كه عامل ایجاد كننده زخم معده یك میكروب می‌باشد.
آیا ممكن است كه عامل به وجود آورنده بیماریهای التهابی روده نیز یك میكروب باشد؟
بررسی‌های متعددی در زمینه ارتباط باكتری‌ها، قارچ‌ها، ویروس‌ها و سایر عوامل عفونی با این بیماری انجام شده است اما تاكنون دلیل محكمی به دست نیامده است كه نشانگر وجود نقش یك باكتری یا انگل باشد.
گاهی اوقات یك عفونت روده‌ای میتواند زمینه تشدید بیماری را فراهم كند. به همین دلیل بعضا در درمان موارد عود بیماری، از آنتی‌بیوتیك استفاده می‌شود.
در اوایل ابتلا به این بیماری با یكی از دوستانم در این زمینه صحبت می‌كردم.
اعتقاد او بر این بود كه گروه خاصی از مواد غذایی عامل ایجاد كننده این بیماری هستند و در صورت رعایت رژیم خاص غذایی بهبود فراهم یافت. آیا این مسئله صحت دارد؟
باید گفت یكی از مسائلی كه اخیرا در زمینه نحوه ایجاد این بیماری، توجه دانشمندان را به خود جلب كرده است نقش تغذیه در ایجاد این بیماری است ولی با وجود مطالعات انجام شده هنوز تاثیر مواد غذایی و نحوه تغذیه در ایجاد این بیماری مشخص نشده است و لذا نمیتوان گفت كه نوعی خاصی از غذا در ایجاد این بیماری دخالت دارد تا با مصرف نكردن آن بیماری بهبود یابد.
از زمان ابتلا من به این بیماری این نگرانی در همكاران نزدیك من در محیط كار ایجاد شده است كه ممكن است این بیماری به آنان نیز سرایت كند آیا این امكان وجود دارد؟
خیر، با قاطعیت میتوان گفت كه در این بیماری عامل عفونی كه بخواهد از فردی به فرد دیگر منتقل شود و او را مبتلا كند وجود ندارد و در این زمینه نگرانی بی‌مورد است.
آیا در نهایت میتوان گفت كه نقش عامل وراثت و استعداد ژنتیكی در مورد ابتلا به بیماریهای التهابی مهمتر است یا نقش عوامل محیطی؟
پاسخی كه دانشمندان به این سوال می‌دهند این است كه در فردی كه از لحاظ ژنتیكی زمینههای ابتلا به این بیماری را دارد، اگر بعضی از عوامل محیطی موثر وجود داشته باشند یا تاثیر بگذارند، بیماری به وجود می‌آید.
لذا چون پیشگیری یا از بین بردن زمینههای ارثی ابتلا به این بیماری كار مشكلی است دانشمندان در صددند با شناسایی دقیق عوامل محیطی زمینه‌ساز راه را برای پیشگیری از ایجاد این بیماریها و درمان قطعی آنها باز كنند.
علایم
در این دسته از بیماریها علائم متعدد و متفاوتی ممكن است بروز كند. دسته‌ای از این علائم كه ناشی از تاثیرات این بیماری بر روی دستگاه گوارش فرد (بخصوص روده‌ها) می‌باشد، علائم روده‌ای و دسته‌ای از علائم كه ناشی از اثرات و عوارض این بیماریها در خارج از دستگاه گوارش می‌باشد، علائم خارج روده‌ای نامیده می‌شوند در بسیاری از موارد این بیماری دارای عوارض و علائمی می‌باشد كه اختصاصی به اندام و ارگان خاصی ندارد و ناشی از ماهیت بیماری و علائم آن است (مثل خستگی و ضعف، تب و كم‌خونی) كه به آنها علایم عمومی بیماری گفته می‌شود.
الف) علائم روده‌ای
اسهال
شایعترین علامت این دسته از بیماریها است كه به مدفوع آبكی یا مدفوع نسبتا شل كه به صورت مكرر دفع گردد اشاره دارد.
اسهال در این بیماران گاهی آنقدر شدید است كه بیمار مجبور می‌گردد به دفعات مكرر جهت اجابت مزاج مراجعه نماید (گاهی 20 بار در طول یك روز) البته ممكن است بسته به فعال بودن یا نبودن بیماری و نوع غذای مصرفی، دفعات اسهال تغییرنماید.
دل‌پیچه
در بعضی از موارد انقباضات مكرر شكم ممكن است وجود داشته باشد كه فرد را نیازمند اجابت مزاج‌های مكرر با مقدار كمی مدفوع شل میكند. این انقباضات به دلیل تحریك جدار روده ناشی از التهاب رخ می‌دهند.
وجود خون در مدفوع و خونریزی از مقعد
به دلیل وجود التهاب و آسیب مخاط روده‌ها در بیماران مبتلا به كولیت زخمی و كرون، خونریزی، بخصوص در مواقعی كه بیماری فعال است، دیده می‌شود در این حالت مدفوع بیمار ممكن است آغشته به خون باشد یا خون روشن از مقعد دفع شود.
یبوست
بعضی از مبتلایان به بیماری كولیت زخمی و یا كرون از یبوست‌های دوره‌ای شكایت دارند.
بیماری كرون این مساله میتواند ناشی از انسداد نسبی روده كوچك باشد و در بیماری كولیت زخمی یبوست غالبا در نتیجه وجود التهاب در قسمت انتهایی روده بزرگ یعنی ركتوم می‌باشد كه در این حالت واكنش عصبی روده بزرگ باعث عدم دفع مدفوع و در نتیجه یبوست می‌گردد.
درد شكمی
معمولا نتیجه انقباضات روده و یا التهاب است. التهاب باعث تحریك‌پذیری اعصاب و عضلاتی می‌گردد كه انقباضات روده‌ای را تحت كنترل دارند.
درد بیماران مبتلا به كولیت زخمی بیشتر در قسمت پایین شكم احساس می‌شود و بیشتر در ارتباط با دفع است و با دفع مدفوع، بهتر می‌شود در بیماری كرون درد شكمی معمولا در ناحیه راست و پایین شكم احساس می‌شود، یعنی جائی كه ناحیه انتهایی روده كوچك واقع شده است و احساس درد نشان دهنده وجود التهاب در این قسمت روده كوچك می‌باشد.
در بعضی از موارد ممكن است درگیری در یك قسمت از روده باشد اما درد شكمی در قسمت دیگری احساس شود.
در بعضی موارد درد در این بیماران نشان دهنده عوارض بیماری مانند آبسه است به طور كلی دردی كه به صورت ناگهانی شروع شود و یا در كیفیت و چگونگی آن تغییر قابل ملاحظه‌ای پدید آید، باید حتما به اطلاع پزشك رسانده شود.
عدم توانایی در نگه داشتن مدفوع
این مسئله از شكایت‌هایی است كه بخصوص در موقع فعال بودن بیماری مشاهده می‌شود.
نكته: توجه به این مسئله بسیار مهم است چون در صورتی كه در زمان مناسب به پزشك اطلاع داده شود، با استفده از داروهای موضعی بهبود‌پذیر می‌باشد.
خلاصه علائم روده‌ای
1- اسهال
2- دل‌پیچه
3- وجود خون در مدفوعو خونریزی از مقعد
4- یبوست
5- درد شكمی
6- عدم توانایی در نگهداری مدفوع
ب) علائم خارج روده‌ای
تعدادی از بیماران مبتلا به بیماریهای التهابی روده علائم خارج روده‌ای را تجربه می‌كنند. شایعترین این درگیری‌ها، درد مفاصل به علت التهاب می‌باشد (آرتریت) در حال حاضر توضیح رضایت‌بخشی برای علت وقوع عوارض خارج روده‌ای بیماری وجود ندارد.
بعضی از پزشكان این عوارض را ثانویه به بیماری التهابی روده می‌دانند در حالی‌كه عده‌ای دیگر آنها را مانند بیماری التهابی موجود در روده التهابی كه كل بدن را درگیر كرده است قرض می‌كنند، مشخص شدن علت قطعی این عوارض به یافتن علت اصلی بیماریهای التهابی روده بستگی دارد.
در ذیل در مورد برخی از این علائم و چگونگی آنها توضیح می‌دهیم:
التهاب و درد مفاصل
از هر 5 بیمار مبتلا به بیماریهای التهابی روده حدوداً یك نفر دچار عوارض مفصلی بیماری می‌گردد. این عارضه بیشتر در بیمارانی كه روده بزرگ‌شان درگیر است دیده می‌شود به همین علت التهاب مفاصل در افراد مبتلا به كولیت زخمی شایعتر از مبتلایان به بیماری كرون است كه تنها روده كوچكشان درگیر می‌باشد.
از آنجائی كه مشكلات مفصلی وابسته به وجود التهاب در روده است علائم درگیری مفصل و درد آن، هنگامی كه بیماری فعال است شایع می‌باشد.
افرادی كه دچار علائم مفصلی می‌گردند نباید از داروهای مسكنی همچون آسپیرین، دیكلوفناك، ایبوبروفن و... استفاده نمایند زیرا اگرچه این داروها در كاهش التهاب مفصلی موثر هستند؛ اما استفاده مداوم از آنها میتواند باعث تشدید بیماری اصلی شود.
پوكی استخوان
ابتدا تصور می‌شد كه كاهش قطر استخوان در این بیماران به دلیل استفاده طولانی مدت و یا دوزهای بالای داروهای كورتونی است اما تاكنون مشخص شده است كه این واكنش‌های التهابی هستند كه باعث تغییرات استخوانی می‌گردند.
به همین دلیل توصیه می‌شود كه مبتلایان به این بیماریها در فواصل زمانی مشخص آزمایش اندازه‌گیری تراكم استخوان انجام دهند تا در صورت وجود چنین تغییراتی پزشك معالج به سرعت مطلع گردد.
چشم
شایعترین شكایت چشمی در این بیماری قرمزی چشم بدون وجود درد می‌باشد. این مشكل نیز همزمان با عود بیماری ایجاد شده هنگامی كه بیماری فروكش می‌نماید بهبود پیدا میكند در قسمت‌های دیگری چشم نیز درگیری‌هایی ممكن است به وجود بیاید كه بعضی از این درگیری‌ها در صورت عدم توجه به ضایعات پایدار مانند آب مروارید یا آب سیاه (گلوكوم) تبدیل می‌گردد.
به همین دلیل انجام معاینات مكرر چشمی در بیماران مبتلا به بیماریهای التهابی روده توصیه می‌شود. در بیشتر موارد بهبود علائم گوارشی باعث بهبود ضایعات چشمی می‌شود.
پوست
شایعترین تغییر پوستی در این بیماری ضایعه‌ای به نام اریتم ندوزوم است كه معمولا در مراحل اولیه بیماری التهابی روده ایجاد گردیده و در 80 درصد موارد همراه با درگیری‌های مفصلی می‌باشد این ضایعه غالبا به صورت نقاط برجسته و حساس اغلب روی هر دو پاست كه گاهی میتواند قبل از بروز علائم گوارشی نیز پدید آید.
ضایعه دیگر پیودرماگانگرنوزوم است كه حتی میتواند بدون ارتباط با فعالیت بیماری نیز دیده شود و معمولا روی قفسه سینه و شكم دیده می‌شود و در اثر آسیب به عروق خونی كوچك زیر پوست و لایه پوشاننده آنهاست.
ترك خوردگی گوشه دهان، ترك روی لبها و یا حتی قرمزی پوست اطراف لبها میتواند نشانه‌ای از وقایع گوارشی زمینه‌ای باشد.
