دكتر علی محمد حاجی‌زینعلی
اگرچه همه انواع فعالیت‌های ورزشی برای بدن مفید می‌باشند، اما ورزش‌های حركتی (دینامیك) برای دستگاه قلب و ریه به مراتب مفیدتر از ورزش‌های ایستایی هستند. تكرار منظم ورزش‌های حركتی آثار مفیدی بر روی فیزیولوژی بدن خواهد داشت كه این آثار را تحت عنوان «تطابق بدن با ورزش» در این قسمت ذكر می‌كنیم.
در واقع همین تطابق است كه بین توان كششی و سلامت قلب و بدن یك ورزشكار معمولی و یك فرد غیرفعال تفاوتی فاحش ایجاد می‌نماید.
ممكن است برای شما این سوال پیش بیاید كه مفهوم فیزیولوژیك تطابق بدن با ورزش چیست؟ یا به عبارت دیگر چرا فردی كه عادت به ورزش كردن دارد، دیرتر از افرادی كه ورزش نمی‌كنند، خسته می‌شود؟ شاید بتوان تفاوت را در حداكثر توان مصرف اكسیژن دانست.
به بیان ساده‌تر كسانی كه فعالیت ورزشی دارند به علت تمرین مداوم، توان بیشتری برای دریافت و به گردش درآوردن اكسیژن در بدن و نیز به مصرف رساندن آن در عضلات دارند؛ مثلا اگر در افراد عادی حداكثر توان جذب و مصرف اكسیژن در هنگام ماكزیمم فعالیت یك لیتر باشد، در یك فرد ورزشكار این مقدار 3-2 لیتر است، زمانی كه مقدار بیشتری اكسیژن در اختیار عضلات قرار می‌گیرد، فرآیند تولید انرژی هوازی (با حضور اكسیژن)، بهتر و برای مدت بیشتری انجام می‌شود، لذا به كارگیری فرآیند بی‌هوازی به تاخیر می‌افتد.
از آنجا كه طی فرآیند تولید انرژی بی‌هوازی، در خون اسید لاكتیك تولید می‌شود و تولید اسید لاكتیك و اتمام ذخایر قندی عضلات از عوامل ایجاد خستگی می‌باشند، پس هر چه اكسیژن بیشتری در دسترس باشد، خستگی دیرتر روی می‌دهد.
حال این سوال پیش می‌آید كه این «افزایش توان مصرف اكسیژن» در كدام قسمت از بدن روی می‌دهد؛ یا به عبارت دیگر كدام قسمت از بدن كسانی كه فعالیت بدنی مداوم دارند با افراد عادی تفاوت دارد؟ در جواب باید گفت: «تطابق بدن با ورزش» یا «افزایش توان مصرف اكسیژن» به یك نسبت مساوی در دو دستگاه بدن روی می‌دهد:
1- عضلات اسكلتی 2- دستگاه گردش خون (قلب).
1- اثر ورزش بر عضلات اسكلتی؛ تغییراتی كه در عضلات ورزشكاران روی می‌دهد به شرح زیر است:
افزایش تعداد مویرگ‌های عضله، افزایش میوگلوبین بافتی (ماده‌ای كه مسئول گرفتن اكسیژن است)، افزایش تعداد و اندازه میتوكندری‌ها (بخشی از سلول كه عمل تنفس و تولید انرژی را انجام می‌دهد)، افزایش میزان ذخیره قند و چربی عضله.
2- اثر ورزش بر دستگاه گردش خون (قلب)؛ تغییراتی كه در قلب ورزشكاران روی می‌دهد عبارتند از: بزرگ شدن قلب و افزایش وزن آن، افزایش برون ده قلبی، افزایش ابعاد قلب و اندازه سلول‌های قلبی، افزایش فعالیت آنزیم‌های تنفسی سلول‌ها و كاهش تعداد ضربان قلب در حال استراحت.
از مطالب فوق نتیجه می‌شود كه با ورزش، همه دستگاه‌های مرتبط (عضلات، قلب و ریه) خود را برای انجام كار بیشتر آماده می‌سازند و در نتیجه توان ورزشكار روز به روز افزایش می‌یابد و دیرتر خسته می‌گردد.
در جمع‌بندی نهایی، آثا مثبت مداومت در انجام ورزش‌های حركتی (دینامیكی) بر روی بدن را به شرح زیر ذكر می‌نماییم:
الف- آثار مربوط به دستگاه گردش خون (همودینامیك):
كاهش تعداد ضربان قلب در زمان استراحت، افزایش توان ورزشی فرد، به تاخیر انداختن افزایش ضربان قلب و فشارخون در نرمش‌های معمولی و سریع‌تر به حالت عادی برگشتن بدن پس از اتمام ورزش‌های سنگین.
ب – آثار ساختمانی (مرفولوژیك):
آثار ساختمانی ورزش‌های حركتی به صورت تغییراتی در ساختمان عضلات، قلب و ریه در جهت افزایش توان مصرف اكسیژن مشاهده می‌شوند؛ به عنوان مثال بزرگ شدن قلب را می‌توان ذكر كرد. البته لازم به یادآوری است كه در گذشته این‌گونه می‌پنداشتند كه ورزش ممتد به علت آنكه سبب بزرگی قلب می‌گردد، مفید نیست؛ در حالی كه امروزه متخصصان معتقدند كه بزرگ شدن قلب در اثر ورزش با بزرگ شدن قلب به علت بیماری‌هایی مانند فشارخون متفاوت است.
در ورزشكاران، بزرگ شدن قلب، با بهبود عملكرد قلب و افزایش خون‌رسانی به آن همراه است؛ در حالی كه در بزرگ شدن قلب در اثر بیماری‌های قلبی، عملكرد قلب مختل می‌شود و خون‌رسانی به عضلات آن كاهش می‌یابد.
ج – آثار سوخت و سازی (متابولیك):
1- ورزش میزان كلسترول خون را كاهش نمی‌دهد، اما سبب تبدیل كلسترول مضر خون (LDL) به كلسترول مفید (HDL) می‌گردد.
HDL اگرچه حاوی كلسترول است، اما مانع رسوب آن در جدار رگ می‌گردد؛ لذا برای بدن مفید می‌باشد و هر چه میزان آن بالاتر رود احتمال تصلب شرایین كمتر می‌گردد. ورزش به عنوان یك محرك، میزان HDL را بالا می‌برد.
2- كاهش میزان تری‌گلیسیرید خون.
3- كاهش میزان قند خون ناشتا: این مورد، به ویژه در ارتباط با بیماران مبتلا به دیابت از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا با انجام منظم ورزش روزانه، قندخون پایین آمده، نیاز این بیماران به تزریق انسولین كاهش می‌یابد.
4- كاهش میزان كاتكول آمین‌های خون در حالت استراحت: كاتكول آمین‌ها موادی هستند كه مسئول افزایش ضربان قلب و ایجاد هیجان می‌باشند؛ بدین سبب است كه ورزشكاران، نسبت به غیرورزشكاران در حالت استراحت آرامش بیشتری دارند.
5- افزایش فعالیت سیستم از بین برنده لخته: ورزش باعث از بین بردن لخته در هر قسمت از بدن (از جمله رگ‌های قلب) می‌شود. با توجه به اینكه ایجاد لخته در بدن می‌تواند به عوارضی مانند سكته قلبی منجر گردد، بنابراین، ورزشكاران كمتر در معرض خطر سكته قلبی می‌باشند.
د- آثار روانی:
1- ورزش اثر ضد اضطراب داشته و به ورزشكار آرامش و نشاط خاصی می‌بخشد.
2- ورزش میزان تحمل درد را افزایش می‌دهد.
در نهایت از مجموع آثار فوق می‌توان نتیجه گرفت كه ورزش به روش‌های گوناگون سبب افزایش طول عمر آدمی می‌گردد. به عبارت دیگر، با ورزش هم كمیت زندگی (طول عمر) و هم كیفیت آن (نشاط و آرامش)، افزایش می‌یابد.
