احسانه طاهری؛ كارشناس ارشد تغذيه
خون شاهراه حیات است. بدون جریان خون، حیاتی وجود ندارد و سلول‌‌های بدن می‌‌میرند. كوچكترین تغییر در سرعت جریان، غلظت مواد غذایی و گازهای تنفسی جریان خون، تاثیر سریع و شدیدی بر سلامت بدن خواهد داشت. بدیهی است كه سلامت خون تاثیری مهم و عمیق بر سلامت تمام ارگان‌‌های بدن دارد و بسیاری از بیماری‌‌ها از جمله بیماری‌‌های مزمن به طور مستقیم و غیر مستقیم با سلامت خون در ارتباط هستند كه از جمله مهمترین آنها می‌‌توان به كم‌خونی‌‌ها، پرفشاری خون و اختلالات مربوط به چربی خون اشاره كرد. بالا بودن فشارخون و چربی خون، خود پیش زمینه ابتلا به بیماری‌‌های قلبی عروقی و سكته‌هاست. در كنار تمام عوامل یك سبك زندگی سالم، تغذیه نقش مهمی در ارتقا سلامت، پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری‌‌ها دارد كه سلامت گردش خون را نیز شامل میشود. در ادامه به بررسی نقش تغذیه در كم‌خونی‌‌ها می‌‌پردازیم.
كم‌خونی‌‌ها
یكی از معمول‌ترین اختلالات خونی، كم‌خونی‌‌ها هستند. در این حالت، تعداد گلبول‌‌های قرمز و یا مقدار هموگلوبین موجود در این گلبول‌‌ها كاهش می‌‌یابد. كم‌خونی‌‌ها برحسب علت به وجود آورنده آن به چهاردسته تقسیم میشوند. 1- كم‌خونی‌‌های ناشی از خونریزی، كه معمولا به دنبال خونریزی‌‌های شدید در صدمات و جراحی‌‌ها وجود می‌‌آید. 2- كم‌خونی آپلاستیك، در افرادی كه در معرض اشعه گاما قرار می‌‌گیرند مغز استخوان عملكرد طبیعی‌اش را از دست میدهد و قادر به تولید گلبول‌‌های قرمز نیست. 3- كم‌خونی مگالوبلاستیك، در این نوع كم‌خونی سلول‌‌های خونی بزرگ میشوند. این نوع كم‌خونی ناشی از كمبود ویتامینهای B12، فولیك اسید و یا كمبود فاكتور داخلی معده است. 4- كم‌خونی فقر آهن، در این نوع كم‌خونی، سلول‌‌های خونی كوچك و مقدار هموگلوبین درون آنها كاهش می‌‌یابد. این نوع كم‌خونی ناشی از دریافت ناكافی آهن در رژیم غذایی است. با توجه به انواع كم‌خونی‌‌های موجود، نقش مداخلات تغذیه‌ای در پیشگیری و درمان كم‌خونی‌‌ها بیشتر به كم‌خونی‌‌های مگالوبلاستیك و فقر آهن مربوط میشود. كم‌خونی فقر آهن شایع‌ترین كم‌خونی‌‌‌هاست. بر طبق آمار‌‌های ملی موجود در ایران، حدود 33 درصد كودكان زیر 2 سال، 26 درصد كودكان 6 ساله، 23 درصد دختران و پسران نوجوان و 43 درصد زنان باردار كشور دچار كم‌خونی فقر آهن هستند.
كم‌خونی فقر آهن در كودكان زیر 5 سال
در سال‌‌های اول و دوم زندگی كه با سرعت بالای رشد جسمی و تكامل مغزی كودك همراه است، نیاز به آهن به طرز چشمگیری افزایش می‌‌یابد. در دوران کودکی نیاز به آهن 7-11 میلی‌گرم در روز است. احتمال ابتلا به كم‌خونی فقر آهن در كودكانی كه از شیر مادر تغذیه نمی‌‌شوند، بیشتر از كودكانی است كه شیر مادر می‌‌خورند. در هر لیتر از شیر مادر 5 میلی‌لیتر آهن وجود دارد. درست است كه این مقدار آهن رقم بالایی محسوب نمی‌‌شود. اما باید توجه داشت كه آهن شیر مادراز جذب بالایی برخوردار است. اگر تغذیه كمكی كودكان در زمان مقتضی و با غذای مناسب شروع نشود، عامل بروز كم‌خونی در كودكان خواهد بود. به‌طور مثال در برخی كودكان، مقدار مصرف شیر بالاست به‌طوری كه تا سنین 1-2 سالگی هم‌چنان از شیر به عنوان غذای اصلی استفاده می‌‌کنند؛ به این حالت milk anemia گفته میشود. بنابراین برای جلوگیری از کم‌خونی فقر آهن تغذیه انحصاری با شیر مادر در 6 ماه اول زندگی و توجه خاص به زمان شروع و نحوه تغذیه کمکی درکودکان توصیه میشود.
كم‌خونی فقر آهن در نوجوانان
در دوران بلوغ به دلیل جهش رشد، نیاز دختران و پسران نوجوان به آهن افزایش می‌‌یابد. همچنین در دختران علاوه بر جهش رشد، به علت شروع عادت ماهانه و از دست دادن خون، كم‌خونی فقر آهن از پسران شایع‌تر است. كم‌خونی در این دوران سبب میشود كه نوجوان علاوه بر بی‌اشتهایی و بی‌حوصلگی همیشه احساس خستگی و ضعف داشته باشد. به همین دلیل در هنگام انجام فعالیت بدنی به سرعت خسته میشوند و كمتر می‌توانند پا به پای همسالان خود جنب‌وجوش داشته باشند. از سوی دیگر نوجوانانی كه كم‌خونی فقر آهن دارند بیشتر دچار افت تحصیلی میشوند و قدرت یادگیری در آنها كمتر است. میزان نیاز به آهن در دوران كودكی و بلوغ بسته به سن 8-15میلی‌گرم در روز است. نکته‌ای که باید در تغذیه نوجوانان به آن توجه داشت، تاکید بر استفاده ازغذاهای خانگی به جای فست فود‌‌ها وغذاهای خیابانی است؛ چرا که این نوع غذاها اغلب از منابع غذایی که بتوانند آهن مورد نیاز بدن را تامین کنند به شمار نمی‌‌رود.
كم‌خونی فقر آهن در مادران باردار
كمبود آهن در مادران باردار با تاخیر رشد جنین، تولد نوزاد كم وزن و افزایش مرگ‌‌ومیر حوالی زایمان همراه است. در دوران بارداری میزان نیاز به آهن 15-27 میلی گرم در روز است كه در سه ماهه دوم و سوم افزایش یافته و به بالاترین میزان می‌‌رسد. فاصله كمتر از 3 سال بین زایمانها درمادر باعث تخلیه ذخایر آهن بدن و بروز كم‌خونی میشود. تمام زنان باردار حتی افرادی که یک رژیم غذای متعادل دارند باید روزانه از 30 میلی‌گرم مکمل فروسولفات آهن در سه ماهه دوم و سوم که در این دوران نیاز جنین به آهن افزایش می‌‌یابد، مصرف کنند.
کلام آخر
درست است که تا این قسمت از اهمیت آهن صحبت شد ولی باید نکته‌ای را در مورد مضرات زیاده‌روی در مصرف آهن خاطر نشان کرد. زیاده روی دراستفاده از مکمل‌‌های آهن در زنان و مردان مسن و افرادی که مبتلا به کم‌خونی نیستند ولی برای پیشگیری از کم‌خونی از مکمل آهن استفاده می‌‌کنند، خطراتی مانند بروز سرطان و ابتلا به بیماری‌‌های قلبی را به همراه دارد. بنابراین قبل از اقدام به استفاده از مکمل‌‌های آهن، حتما به پزشک خود مراجعه و برای انجام آزمایش خون اقدام کنید.
راه کارهای تغذیه‌ای
نوشیدن چای و قهوه: نوشیدنی‌هایی مانند چای و قهوه دارای تركیبات فنولیك هستند كه مانع جذب آهن در دستگاه گوارش میشوند. همچنین در چای علاوه بر ترکیبات فنولیک، تركیب دیگری به نام تانن وجود دارد كه جذب آهن را به‌طور چشمگیری كاهش میدهد. بنابراین توصیه میشود بلافاصله بعد ازخوردن موادغذایی حاوی آهن مخصوصا منابع گیاهی آهن از چای و قهوه استفاده نشود.
زیاده‌روی در مصرف لبنیات: كلسیم موجود در مواد غذایی مانند شیر، ماست، دوغ و پنیر وقتی با منابع غذایی حاوی آهن همراه شوند، مانع جذب آهن در دستگاه گوارش میشود. بنابراین بهتر است مواد غذایی‌‌ای مانند ماست و دوغ با غذاهای گوشتی مانند كباب كه منبع عالی آهن هستند، میل نشود(مخصوصا در گروه‌‌های پرخطر و در افرادی که مبتلا به کم‌خونی هستند). مصرف بیش از حد سویا: سویا از منابع گیاهی غنی از پروتئین است که مانع جذب آهن میشود. درغلات کامل نیز ترکیباتی به نام فیتات وجود دارد که با جذب آهن در دستگاه گوارش تداخل دارد. البته اگر در تهیه نان ازخمیرهایی استفاده شود که خمیر آن به طور کامل و بدون کمک جوش شیرین عمل آمده باشد؛ مقدار فیتات به حداقل می‌‌رسد. مصرف بیش از اندازه منابع اگزالاتی: مواد غذایی مانند اسفناج، ریواس، کرفس، هویج، خیار و جعفری تركیبی به نام اسید اگزالیك دارند كه در دستگاه گوارش با عناصر دو ظرفیتی از جمله آهن پیوند میدهد و از جذب آنها جلوگیری می‌كند. بنابراین مصرف گوشت، مرغ، ماهی و تخم مرغ به عنوان منابع آهن با سبزی‌های یاد شده شرایط بروز كم‌خونی را فراهم می‌کند. البته باید توجه داشت زمانی که ماست و اسفناج به صورت بورانی همراه با هم استفاده میشوند، کلسیم موجود در ماست با اگزالات اسفناج ترکیب میشود و اثر هر دو بر کاهش جذب آهن اسفناج یا سایر ترکیبات غذای اصلی که بورانی در کنارش سرو میشود، از بین می‌‌رود.
منابع ویتامینC : ویتامین C یكی از ویتامینهای محلول در آب است كه جذب آهن را در دستگاه گوارش افزایش میدهد. این ویتامین در سبزی‌‌ها و میوه‌‌های خام و تازه به فراوانی یافت میشود و از منابع غنی آن می‌‌توان به گوجه فرنگی، لیمو، كلم‌بروكلی، كلم بروكسل، کیوی و انواع مركبات اشاره کرد. ویتامین C هم باعث جذب «آهن هم» میشود که در منابع غذایی حیوانی مانند گوشت قرمز، ماهی و تخم مرغ یافت میشود و هم چنین «آهن غیرهم» که در منابع گیاهی مانند عدس، لوبیاها و برخی مغزها یافت میشود. به افرادی که از مکمل آهن استفاده می‌‌کنند نیز توصیه میشود که مکمل آهن را همراه با یک لیوان آب پرتقال، آب مرکبات و یا سایر منابع غنی از ویتامین C مصرف کنند. باید توجه داشته باشید که قابلیت جذب آهن موجود در منابع حیوانی مانند جگر و گوشت قرمز حدود دو برابر منابع گیاهی آهن است. بنابراین گیاهخواران ازجمله افرادی هستند که در معرض کم‌خونی قرار دارند.
