افزايش وزن و دفعات دفع ادرار و مدفوع
افزايش وزن و دفعات دفع ادرار (تعداد كهنه‌هاي خيس و يا پوشك مرطوب) و دفعات دفع مدفوع بهترين نشانه‌هاي دريافت شير است.
الف: افزايش وزن
معمولا نوزادان پس از تولد، مقداري از وزن خود را از دست مي‌دهند (آب اضافي ذخيره شده در بين سلول‌ها) كاهش وزن نوزاد معمولا 5 درصد و حداكثر تا 7 درصد طبيعي است. كاهش وزن اگر بيش از 5 درصد باشد بايد نوزاد را قبل از اين‌كه دچار مشكل جدي شود ارزيابي نمود.
كاهش وزن تا 10درصد هم به شرطي كه شير دادن به خوبي پيش برود و نوزاد در معاينه طبيعي باشد قابل قبول است ولي اين كاهش وزن بايد تا روز 10 الي 14 بعد از تولد جبران شده و نوزاد به وزن هنگام تولد خود رسيده باشد و از آن پس نيز به‌طور مطلوب وزن او اضافه شود.
نوزاداني كه به طريق زايمان طبيعي متولد شده و به طور انحصاري و به طور مكرر با شير مادر تغذيه مي‌شوند نسبت به نوزاداني كه از طريق سزارين به دنيا مي‌آيند وزن كمتري از دست مي‌دهند و كاهش وزن آنان سريع‌تر جبران مي‌شود (40 درصد در مقابل 20 درصد كه روز ششم به وزن موقع تولد خود رسيده بودند).
به طور كلي در سه ماه اول زندگي، شيرخوار 25 تا 30 گرم در روز وزن مي‌گيرد كه در هر ماه حدود 750 تا 1000 گرم است.
ب: دفع ادرار و مدفوع
به عنوان يك قانون سرانگشتي، حداقل دفعات ادرار و مدفوع در روز اول يك بار ادرار و يك بار مدفوع، روز دوم دو بار ادرار و دو بار مدفوع و روز سوم سه بار ادرار و سه بار مدفوع است.
ادرار نوزاد
بايد رقيق و زرد كم رنگ بوده و بوي تندي نداشته و كدر نباشد. خيسي پوشك بايد در حد خيس شدن با 30 ميلي‌ليترآب باشد. توصيه مي‌شود تا دو ماهگي از پوشك‌هاي با قابليت جذب بالا استفاده نشود زيرا مقدار واقعي ادرار را مشخص نمي‌كند. از روز چهارم تولد به بعد نوزادي كه فقط شير مادر مي‌‌خورد و در هر 24 ساعت حداقل شش كهنه را خيس مي‌نمايد، بعد از 6 تا 8 هفته اول زندگي، دفعات دفع ادرار به دليل افزايش حجم مثانه او كمتر ولي حجم ادرار بيشتر مي‌شود.
مدفوع نوزاد
در3 تا 4 روز اول غليظ، سياه رنگ و چسبنده است (قيري)، بعد از روز چهارم مدفوع بينابيني و به رنگ سبز متمايل به سياه تا سبز قهوه‌اي شده و در طي دو تا سه روز بعد به رنگ زرد طلايي با قوام شل ولي دانه دانه تغيير مي‌يابد.
در ماه اول زندگي معمولا نوزاد چهار بار و يا بيشتر در روز مدفوع دفع مي‌كند ولي ممكن است به ازاء هر نوبت شير خوردن يك بار دفع مدفوع داشته باشد.
از هفته چهارم زندگي به بعد اگر دفعات دفع مدفوع حداقل سه بار يا بيشتر در روز باشد نشانه دريافت كافي شير مادر است.
فاصله بين دفعات دفع مدفوع به تدريج افزايش مي‌يابد به طوري كه در شيرخواران بزرگ‌تر ممكن است چند بار در روز و يا حتي هر سه يا هفت روز يك بار باشد به شرط اين‌كه فرم مدفوع طبيعي بوده و قوام سفت نداشته باشد.
ساير نشانه‌هايي كه دال بر دريافت خوب شير مادر است
ريتم مكيدن در طي شيرخوردن از 6 بار مكيدن و يك بار قورت دادن (بلعيدن) در شروع هر نوبت شيرخوردن، به يك يا دو بار مكيدن و يك بار قورت دادن تغيير مي‌كند. (مكيدن‌هاي سريع‌تر و سطحي‌تر به مكيدن‌هاي آرام‌تر و عميق‌تر تبديل مي‌شود).
وزن نوزاد در روز دهم تا حداكثر روز 14 تولد به وزن تولدش مي‌رسد.
شيرخوار در فاصله دفعات تغذيه، راضي به نظر رسيده و به مدت يك تا دو ساعت مي‌خوابد، خودش بيدار شده و علائم گرسنگي را بروز مي‌دهد.
شيرخوار هوشيار و فعال است.
پستان‌هاي مادر بعد از شير دادن نرم‌تر مي‌شود (بعضي از مادران ممكن است اين احساس را نداشته باشند).
به طور كلي افزايش وزن مطابق منحني رشد، دفع ادرار و مدفوع طبق آنچه كه گفته شد، ظاهر سالم چشم‌هاي براق، پوست شاداب با قوام و رنگ طبيعي، هوشياري، فعال بودن و خواب خوب نشانه‌هاي دريافت كافي شير مادر است.
ترشح شير
مقدار شير مادر معمولا از روز سوم تا چهارم بعد از زايمان به سرعت افزايش مي‌يابد. در زايمان اول ممكن است اين زمان 5 الي 6 روز باشد. در طول دو هفته اول عمر، آغوز به تدريج با شير كامل جايگزين مي‌شود. در طول ماه اول شيردهي، بعضي از مادران به دليل تغييرات هورموني بعد از زايمان اظهار مي‌دارند پستان‌هايشان نرم‌تر شده و مانند روزهاي اول و بعد از زايمان پر و سفت نيست. اين امر طبيعي است و نبايد به تصور اين كه شيرشان كم شده است نگران شوند. يك شيرخوار سالم خود برنامه تغذيه‌اش را تنظيم مي‌كند ولي در مورد نوزادان نارس، ضعيف و يا بيمار ممكن است لازم باشد نوزاد را به طور منظم جهت شيرخوردن بيدار كرد. مقدار توليد شير مادر بستگي به دفعات مكرر تغذيه شيرخوار و مكيدن صحيح و موثر و تخليه كامل پستان دارد. دادن شير خشك، آب، آب قند، داروهاي گياهي و هر ماده غذايي به نوزاد در هر زمان به خصوص در چند روز اول عمر با اين تصور كه حجم شير مادر كم است مي‌تواند علاوه بر خطر آلودگي و ايجاد آلرژي و اختلال در تغذيه انحصاري با شير مادر، مانع افزايش مناسب حجم شير مادر و حتي عدم موفقيت او در ادامه شيردهي شود.
ترخيص نوزاد و معاينات دوره‌اي
مادر و نوزاد 3 تا 5 روز بعد از تولد نوزاد، بايد ويزيت شوند. اين زمان برحسب طول مدت اقامت در زايشگاه متفاوت است مثلا اگر ترخيص قبل از 24 ساعت باشد روز سوم و اگر ترخيص در روز دوم باشد روز چهارم و اگر ترخيص روز سوم به بعد باشد زمان مراجعه روز پنجم خواهد بود. به عبارت ديگر مراجعه بعدي دو روز بعد از زمان ترخيص است. در هنگام ويزيت، وضعيت جسمي و روحي مادر همچنين نحوه شير دادن او و وضعيت پستان‌ها از نظر توليد شير كنترل مي‌شود نوزاد هم از نظر تغيير وزن، دفعات دفع ادرار و مدفوع، نحوه شير خوردن، دفعات و مدت آن و بلع شير، زردي و كم آبي، ارزيابي مي‌گردد. مراجعه بعدي در 14 تا 15 روزگي و بار چهارم در پايان دوره نوزادي است مراجعات بعدي در سال اول ماهي يك بار، سال دوم هر دو ماه يك بار، سال سوم هر سه ماه يك بار و سپس هر شش ماه يك بار مي‌باشد. آگاهي مادر از اين كه بداند و مطمئن شود شيرخوارش به اندازه كافي از او شير دريافت مي‌كند ممكن است از شروع بي‌مورد شير خشك و احيانا قطع شيردهي به دليل تصور بي‌مورد كمبود شير جلوگيري نمايد لذا بايد مادر با آگاهي و در اختيار داشتن پمفلتي كه حاكي از اين مطالب باشد از بيمارستان مرخص شود.
دکتر ناهید عزالدین زنجانی؛ متخصص کودکان و مدیرعامل انجمن ترویج تغذیه با شیرمادر
