گزارش: خدیجه وقر
نگاهی به آثار پدیده کودک‌همسری
کودکی دوران شیرینی است که اغلب، خاطرات آن در بزرگسالی به نوستالژی تبدیل می‌شود و لحظات خوشی را در ذهن تداعی می‌کند.
دورانی که بازی و سرگرمی، درس و مشق و رشد و نمو در قالب خانواده از مشخصه‌های معمول آن در جوامع کنونی است.
عموماً دوران کودکی از نظر روان‌شناختی به دو مرحله کودکی اول و دوم تقسیم می‌شود که هر کدام از این دو مرحله، ویژگی‌های خاص خود را دارند.
در یک تقسیم‌بندی، دوران کودکی اول بین 2-6 سالگی است که در این مرحله رشد زیستی ـ اجتماعی در جنبه‌های مختلف رخ می‌دهد.
سیستم عصبی مرکزی کودک نیز رشد می‌یابد.
در مرحله دوم دوران کودکی که بین 7-11 سالگی است، رشد زیستی ـ اجتماعی نسبت به دوره کودکی اول، یکنواخت‌تر می‌شود و کودک در این مرحله، بیشتر از هر دوره دیگری آمادگی انجام تکالیف و وظایف رشدی و تربیتی خود را دارد.
تفکر کودک دارای راهبردها و سازمان‌دهی بیشتر است و از نظم و منطق بیشتری برخوردار می‌شود.
در واقع کودکی را می‌توان دوران شکل‌گیری و استحکام بنیان ذهن و جسم در نظر گرفت. حال با ترسیم این وضعیت، آیا روا است که در بطن شکل‌گیری شخصیت، به کودک مسئولیت زندگی مشترک هم داد؟
کودک همسری چیست؟
یکی از مشکلاتی که جوامع محدود سنتی را تهدید می‌کند، موضوع کودک‌همسری است.
در جوامع مختلف، تعریف مسئله کودک‌همسری متفاوت است. یعنی کشورهای مختلف، بنا به اقتضائات اجتماعی و فرهنگی تعاریف متفاوتی ارائه می‌دهند.
به‌هرحال کودک‌همسری ذیل معضل کودک‌آزاری، قرار می‌گیرد.
ازدواج در کودکی نوعی ازدواج رسمی یا غیر‌رسمی است که طی آن فرد، قبل از رسیدن به ۱۸ سالگی وارد پیمان زناشویی می‌شود.
حداقل سن ازدواج تعیین‌شده از سوی قانون در بسیاری از حوزه‌های قضایی خصوصاً در مورد دختران ۱۸ سال است.
در این میان حوزه‌های قضایی متعددی ازدواج زودهنگام‌تر را با رضایت والدین یا در موارد خاصی هم‌چون بارداری نوجوانان مجاز می‌دانند.
قوانین سن رضایت (سنی که در آن صلاحیت فرد، به‌طور معمول دختران، به رضایت برای رابطه جنسی مورد قبول قانون است) به‌منظور محافظت از کودکان در برابر قرارگیری در معرض بهره‌کشی جنسی و هم‌چنین قاچاق کودکان وضع شده و تا حدودی به ازدواج کودکان نیز مرتبط است.
ازدواج در کودکی بر هر دوی پسران و دختران تاثیرات منفی می‌گذارد، هرچند قریب به اتفاق آن‌هایی که صدمه می‌بینند دختران هستند.
در سطح اتحادیه اروپا و بین‌الملل، ازدواج کودکان، یکی از اشکال ازدواج اجباری به شمار می‌رود و مصداق نقض حقوق بشر و نمونه‌ای از خشونت جنسیتی است.
دلایل کودک همسری
کم نیستند خانواده‌هایی که بدون ثبت رسمی ازدواج، دخترانشان را به عقد مردی بزرگسال در می‌آورند. گفته می‌شود بیش از
5 درصد ازدواج‌ها مربوط به ازدواج با کودکان زیر 15 سال است که رقمی بیش از 28 هزار کودک دختر را در هر سال شامل می‌شود.
بیشترین آمار ازدواج و طلاق کودکان هم در استان‌های سیستان و بلوچستان، خوزستان، خراسان رضوی، آذربایجان‌شرقی و غربی، فارس، زنجان، تهران، همدان و مازندران ثبت شده است.
ازدواج اجباری کودکان مسئله‌ای است که در بسیاری از کشورها ریشه تاریخی دارد.
حتی در برخی کشورها، هنوز هم ازدواج دختران 9 ساله امری عادی تلقی می‌شود؛ بنابراین ریشه‌های این مسئله در اعماق باور برخی جوامع محلی رسوخ کرده که حل آن مستلزم اصلاح دیدگاه مردم نسبت به این رفتار است.
همسرگزینی برای یک کودک، نامش ازدواج نیست، بلکه نوعی تحمیل است؛ چرا که کودک به امری واداشته می‌شود که به آن علاقه و حتی آگاهی ندارد.
بی‌شک اگر کودک در شرایط نامطلوبی رشد کند، در اغلب مواقع، خواه ناخواه به سمت ناهنجاری کشیده خواهد شد.
داشتن خانواده فقیر، حضور والدین معتاد و ... از جمله عواملی است که به پدیده «کودک‌همسری» دامن زده است و قطعاً این نوع از ازدواج‌ها تبعات بسیار زیان‌باری به‌همراه دارد.
ازدواج دخترک 9 ساله با مرد 36 ساله!
پدیده کودک‌همسری با وجود برخورداری از کارکردهایی که در برهه‌هایی از تاریخ اجتماعی انسان چه بسا دارای کارکردهای مناسبی نیز بوده است، اما با پیشرفت و تحولات اجتماعی و فرهنگی حاصل از توسعه اقتصادی و صنعتی جوامع و نوسازی و مدرنیزاسیون آن‌ها، امروزه آثار و تبعات آسیب‌شناختی مهمی را در پی دارد.
برای پذیرش مسئولیت اجتماعی و اقتصادی بزرگ و سنگینی هم‌چون همسری (اعم از زن یا شوهر)، پدری و مادری، نه‌تنها منجر به آسیب‌پذیری و عدم ماندگاری آنان در این نقش‌های اجتماعی شده، بلکه سبب سستی بنیان‌های خانواده، وقوع تجربه تلخ اجتماعی، آسیب‌پذیری جسمی و روحی کودک و در نهایت محرومیت‌های اجتماعی و اقتصادی حاصل از انگ بی‌همسری شده است.
به‌نظر می‌رسد تمتع و لذت‌جویی جنسی بیشتر مردان از طراوت و دوشیزگی دختران است که میل به «نا‌هم‌سن‌گزینی» در همسریابی مردان را تقویت کرده و بخش قابل توجهی از دختران واقع در سنین کودکی، تحصیل و رشد جسمی و ذهنی را به همسری مردان بزرگسال درمی‌آورد.
از دیگر دلایل کودک‌همسری می‌توان به اطاعت‌پذیری بیشتر و محض دختران از پسران یا زنان از مردان که ناشی از اندیشه و تجربه محدود و کمتر دختران نسبت به پسران اشاره کرد که آثار زیان‌بار این مسائل در آینده مشهود خواهد شد.
تمتع جنسی و ذبح اخلاق!
یکی از موارد ممانعت از کودک‌همسری که چندی پیش هم در فضای مجازی سروصدای زیادی داشت، ازدواج دختر بچه 9 ساله با یک مرد 36 ساله در خراسان رضوی بود که تبعه افغانستان بودند.
در این ماجرا اگرچه صیغه عقد جاری شده بود اما با ورود سازمان بهزیستی و معاونت دادستان خراسان رضوی، صیغه باطل شده بود.
نیره عابدین‌زاده، معاون دادستان استان خراسان رضوی در این رابطه به ایسنا گفته بود: «بعد از اینکه به مراسم رفتیم، از خانواده عروس و داماد تعهد گرفتیم که عروس تا فردا تحت‌الحفظ بماند و بعد با او به دفتر من بیایند.
فردای آن روز به‌همره روانشناس مددکار با این کودک صحبت کردیم. او ازدواج هیچ اطلاعی نداشت و درکش از مراسم عروسی پوشیدن لباس عروس بود.
حتی آن‌قدر ضعیف و کوچک بود که با کفش 7 - 9 سانتی سعی کرده بودند قد او را بلندتر نشان دهند و به سؤالات ما هم نمی‌توانست پاسخ دهد و سواد هم نداشت.»
آمارها نشان می‌دهد علی‌رغم کــــاهش پدیــده کودک‌همسری بعد از انقلاب، باز هم شاهد این پدیده در ایران هستیم. البته قانون هم سختگیری لازم را در این رابطه ندارد.
آمارها حکایت دارند که 5-6 درصد دختران قبل از 15 سالگی ازدواج می‌کنند.
مجلس ممانعت می‌کند
حالا مجلس شورای اسلامی وارد عمل شده و می‌خواهد طرحی را تصویب کند که طی آن ازدواج دختران کمتر از 13 سال ممنوع شود.
روز چهارشنبه 4 مهرماه سال جاری، نمایندگان مجلس شورای اسلامی با تصویب یک فوریت طرح اصلاح ماده 1041 قانون مدنی، خواستار پرداختن هرچه سریع‌تر مجلس به مسئله ازدواج دختران کمتر از 13 سال و پسران کمتر از 16 سال شدند.
طی جلسه علنی مذکور 67 نماینده در قالب طرح اصلاح ماده 1041 قانون مدنی، ضمن تشریح آسیب‌های اجتماعی، روانی، جسمی، جانی، محرومیت از تحصیل، مشکلات به‌وجود آمده در تربیت فرزندان و هم‌چنین افزایش نرخ طلاق، به‌دنبال این هستند که ازدواج زیر 13 سال برای دختران و 16 سال برای پسران ممنوع شود.
اگرچه این طرح مخالفانی هم داشت و حتی در مجلس شورای اسلامی، اختلافاتی بین نمایندگان بر سر تصویب این طرح پیش آمد، اما به‌نظر می‌رسد جو غالب مجلس، موافق طرح باشند و این امیدهایی را روشن می‌سازد که لااقل کودک‌همسری از لحاظ قانونی، تخلف محسوب شود.
هرچند بازهم متاسفانه خانواده‌هایی هستند و خواهند بود که به انحاء مختلف سعی در دور زدن قانون خواهند داشت.
هنوز هم هستند خانواده‌هایی که بنا به دلایل گوناگون، کودکان خود را مجبور به ازدواج‌های عجیب و غریب می‌کنند.
اقتصاد اولویت دارد یا کودک‌همسری؟!
در صف‌بندی مخالفان و موافقان طرح اصلاح ماده 1041 قانون مدنی، احمد امیرآبادی فراهانی نماینده قم در مجلس شورای اسلامی که از مخالفان طرح مذکور است در مجلس با پیش کشیدن مشکلات اقتصادی گفته بود: «این طرح اولویت‌دار نیست و مخالف تشخیص شرع مقدس اسلام است. یقیناً شورای نگهبان آن را رد خواهد کرد.
علاوه بر آن مجلس نمی‌تواند به مصوبات مجمع تشخیص مصلحت نظام ورود کند.
باید به این مسائل توجه کنیم تا در مجلس کار عبثی انجام نشود. اصل مسئله این است که مردم با گرفتاری‌های عدیده اقتصادی دست به گریبان هستند. اولویت کشور، امروز روز کوروش و تغییر ماده 1041 قانون مدنی نیست.
بلکه رسیدگی به مشکلات اقتصادی کشور و کاهش قدرت خرید مردم است.
در شرایطی که حقوق کارگر افزایش نیافته، قیمت انواع و اقسام کالاها توسط زالوصفت‌ها افزایش یافته است و نظارت جدی‌ای هم روی توزیع آن‌ها نمی‌شود.
نرخ دلار امروز از 17 هزار تومان هم عبور کرد؛ باید به این مسئله فکر کنیم نه به دختر خانمی که ظاهراً غیرایرانی هم هست و والدینش اجازه ازدواج داده‌اند. اما به‌خاطر توقف اجرای حکم، عقد این دختر خانم توسط دادستان ملغی شد. به‌نظر من چنین مسائلی در حال حاضر حاشیه‌ای است و این مسئله اولویت ندارد.»
وجوب مقابله با کودک‌همسری
اما در گیر و دار اولویت‌دار بودن یا نبودن طرح اصلاح ماده 1041 قانون مدنی، در سوی دیگر میدان که موافقان این طرح صف‌آرایی کرده بودند، همایون هاشمی، نماینده مردم میاندوآب که رئیس پیشین سازمان بهزیستی کشور نیز بود و از نزدیک با آسیب‌های اجتماعی آشنایی دارد، به‌تندی از امیرآبادی انتقاد کرد: «آقای امیرآبادی برای شما متأسفم که این حرف‌ها را زدید و حق مطلب را خراب کردید. در مباحث اجتماعی، یک فرد، مساوی با کل ملت است.
چطور قضیه‌ای به این بزرگی را کوچک کردید؟ آیا شما به فرزندان خودتان نه، به اقوام درجه سوم‌تان اجازه می‌دهید تن به چنین ازدواج‌هایی بدهند؟
بنده به‌عنوان یک کنش‌گر اجتماعی از حرف شما، دلم سوخت. چطور اجازه دادید در چند دقیقه مسیر طرح را به‌جایی برید که انسان فکر کند، غیرواجب است در حالی‌که از اوجب واجبات است.
اگر به دختر خانمی ظلم مضاف می‌شود، مجلس به‌عنوان سکاندار کشور، باید جلوی ظلم را بگیرد. دست‌بوس شما هستم به این مسئله اجتماعی و اخلاقی اهمیت بدهید. چرا که آسیب‌های اجتماعی در اوج خودش است.
عمده طلاق‌ها ناشی از ازدواج‌های زودهنگام است. آیا باید چشم بر آثار روانی، اقتصادی و جنایی این ازدواج‌ها بست؟ باید با حداکثر آرا فوریت این طرح را تصویب کنیم.»
امیدها به آینده طرح ممانعت از کودک همسری
در نهایت با پایان یافتن سخنان نمایندگان مخالف و موافق طرح اصلاح ماده 1041 قانون مدنی، از مجموع 209 نماینده حاضر در جلسه، 151 نماینده با رأی موافق، 34 نماینده با رأی مخالف و 7 نماینده با رأی ممتنع با رسیدگی فوریتی مجلس به این مسئله اجتماعی موافقت کردند.
بعد از این جلسه بود که سیده فاطمه حسینی، نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی، در صفحه توئیتر خود نوشت: «دقایقی پیش، یک فوریت طرحی مبنی بر افزایش حداقل سن ازدواج برای مقابله با پدیده کودک‌همسری، به‌همت نمایندگان زن مجلس تصویب شد.
به‌زودی کلیات و جزئیات طرح در صحن علنی بررسی می‌شود تا بتوان با قانون از ازدواج کودکان جلوگیری کرد.»
طیبه سیاوشی هم از نمایندگان زن مجلس در گفت‌وگو با همشهری بیان کرده بود: «بحث اجبار دختران به ازدواج در کودکی و سن زیر 13 سال از موضوعات مهم در کشور و خانواده‌ها، به‌خصوص در روستاها و مناطق محروم بود و حل این چالش باید در اولویت قرار می‌گرفت که با همراهی نمایندگان این مهم رخ داد.»
حال باید منتظر ماند و دید که سرانجام طرح اصلاح ماده 1041 قانون مدنی به کجا خواهد انجامید؟ آیا مجلس شورای اسلامی از پس تصویب کلیات و جزئیات این طرح برخواهد آمد؟
