سیده سارا میرمحمدی؛ کارشناس ارشد روان شناسی عمومی
«من کیستم؟» این پرسش شاید کلیشه‌ای‌ترین و بنیادین‌ترین پرسشی باشد که ذهن بشر را در دوران‌های مختلف به خود مشغول داشته است.
این پرسش اکنون نه در حیطه فلسفه قدیم بلکه در تقابل جهان واقعی و جهان مجازی از اهمیتی چندبرابر و با پیچیدگی به غایت بیشتر در برابر انسان امروز خودنمایی می‌کند.
اگر در حیطه فلسفه کلاسیک این پرسش با پرسش‌های دیگری چون «از کجا آمده‌ام؟» و «به کجا می‌روم؟» همراه می‌شد، در فلسفه مدرن و روانشناسی با پرسش‌هایی چون «منِ حقیقی من کیست؟» و «من در چشم دیگران کیستم؟» پیوند می‌خورد.
با توسعه فضاهای مجازی در جهان امروز باید پذیرفت که بشر امروز بیش از هر زمان دیگر با بحران هویت و هویت‌مندی درگیر است.
از آنجایی که ذهن انسان امروز به دلیل مناسبات پیچیده اجتماعی دیگر یکپارچه نیست، هویت او نیز چندپاره و هزار تکه گشته است.
دیگر هر کدام از ما حساب‌های شخصی خودمان را در بزرگ‌ترین شبکه‌های مجازی جهان داریم.
جهانی که درست به مانند جهان حقیقی در آن متولد می‌شویم (باز کردن صفحه شخصی)، رشد می‌کنیم (عکس‌ها و مطالبی به اشتراک می‌گذاریم)، دارای خانواده می‌شویم (پیدا کردن دوستان و افزوده شدن به مخاطبانمان)، به گفتمان می‌پردازیم (کامنت می‌گذاریم و دیگران برایمان کامنت می‌گذارند) و در نهایت می‌میریم (بسته شدن صفحه شخصی‌مان به هر دلیلی).
ما در جهان مجازی یک زندگی واقعی داریم و این تضادی است که اگر انسان امروز به آن آگاه نباشد و در این فضا هوشمندانه رفتار نکند، آسیب‌هایی به غایت شدیدتر به لحاظ روحی و روانی نسبت به جهان واقعی می‌خورد.
در میان تمام موارد به اشتراک گذاشته شده در شبکه‌های اجتماعی، فیلم‌ها و عکس‌های کودکان حجم وسیعی را در این فضا به خود اختصاص داده است.
روزانه شاهد حجم گسترده‌ای از تصاویر کودکانی در حال غذاخوردن، خوابیدن، بیدارشدن، بازی کردن و... هستیم که اغلب توسط والدین در صفحات مجازی به اشتراک گذاشته می‌شوند. درحال حاضر انتشار تصاویر کودکان توسط والدینشان فرآیندی عادی به نظر می‌آید و والدین متوجه پیامدهای این رفتار در درازمدت نیستند.
در این میان یکی از مهم‌ترین موضوعات روز هویت‌مندی کودکان در فضای مجازی است که خود به دو بخش تقسیم می‌شود: نخست هویتی مجازی که کودکان به دلیل دسترسی آسان و عدم توجه والدین در شبکه‌های مجازی برای خود ایجاد می‌کنند و دوم هویتی مجازی که والدین در فضای مجازی برای کودکانشان می‌سازند.
مقاله پیش‌رو تنها به دسته دوم یعنی هویت تولیدشده کودکان توسط والدین در فضای مجازی می‌پردازد و در تلاش است پس از بررسی آسیب‌ها، راهکارهایی را نیز پیشنهاد کند.
والدین و تولید هویت مجازی برای کودکان
یکی از رفتارهای طبیعی والدین، خوب و مثبت جلوه دادن فرزندانشان در برابر جمع بوده و هست. والدین همواره در تلاش‌اند با تربیت درست، پوشش مناسب، نشان دادن توانایی و هوشمندی در فرزندانشان و... از آنها قهرمانانی در برابر دیگران بسازند.
از قدیم (و چه بسا امروزه) والدین سعی داشتند تا با فرستادن فرزندانشان در برنامه‌های تلویزیونی کودک آنها را به همه خانه‌ها صادر کنند و نوعی از شهرت و هویت مجازی برای فرزندانشان خلق کنند.
پیش از آن، این رفتارها خلاصه می‌شد به فرستادن نقاشی‌های کودکان و نشان دادن آنها از تلویزیون که می‌توانست نهایت شادی و غرور را برای والدین به ارمغان بیاورد و آنها را تا مدت‌ها با این شهرت کاذب و زودگذر سرگرم کند.
در نتیجه خلق هویت مجازی برای کودکان که همواره با شهرت در ارتباط بوده موضوع تازه‌ای در جهان مدرن نیست.
تنها تفاوت در این است که امروزه این امکانات با بیشترین سرعت و آسان‌ترین شکل در دسترس خانواده‌ها قرار گرفته و از آنجایی که خانواده‌ها هنوز برای این حجم از «آزادیِ تولیدِ هویت» آماده نیستند، می‌تواند آسیب‌های جدی را در برداشته باشد.
در سال‌های اخیر بسیاری از خانواده‌ها از راه‌های مختلف و با اهداف گوناگونی دست به انتشار تصاویر و فیلم‌های کودکان در صفحات مجازی خود و یا تولید انواع صفحات شخصی برای کودکان زده‌اند و آنها را به شخصیتی معروف در عرصه مجازی تبدیل کرده‌اند و این در حالی است که خود کودکان از این موضوع کاملاً بی‌خبر هستند.
در بسیاری از موارد این صفحات از لحظه تولد کودکان ساخته شده و در معرض عموم قرار می‌گیرد. صفحه مجازی توسط والدین (و یا یکی از آنها) ساخته می‌شود و جالب آن که مادر و یا پدر از زبان کودکانشان به پیغام‌های دیگران و ابراز محبت‌های آنها پاسخ می‌دهند.
در شرایطی که افراد بالغ در شبکه‌های اجتماعی با اراده و انتخاب خود اطلاعات و تصاویر خود را منتشر می‌کنند در رابطه با کودکان این هویت تا حدود زیادی توسط والدین تشکیل و شکل داده می‌شود.
باید آگاه باشیم کودکان دارای هویتی مستقل و مجزا از والدین هستند که با بروز این گونه رفتارها از سوی والدین تبدیل به ابزاری در جهت رسیدن به اهداف و ارضای نیازهای والدین می‌شوند. علاوه بر این، اینگونه رفتار آسیبی دو سویه دارد: یک، آسیب به هویت کودکی که هنوز درکی از مفهوم هویت ندارد و دو، انکار هویت و بلوغ والدین و فرو رفتن در هویت کودک در هنگام پاسخ دادن به پیغام‌ها و لایک‌ها.
کودکان و حریم شخصی
این موضوع از منظر دیگری نیز قابل بررسی است. با پیشرفت فضاهای مجازی و آسانی دسترسی به آن مفهوم حریم شخصی و عرصه عمومی در چند دهه اخیر دستخوش تغییرات بنیادینی شده است.
دیگر نمی‌توان به آسانی این مفاهیم را تعریف کرد و مرز معینی برای آنها تعیین نمود. در این میان موضوع حریم شخصی کودکان موضوعی بسیار گسترده است اما موضوعی که امروزه توجه روان‌شناسان و فعالان حقوق کودکان را به خود جلب کرده است حریم شخصی کودکان در فضای مجازی می‌باشد اکنون می‌توان گفت با وجود تفاوت نسل‌ها و دیدگاه‌های متفاوت افراد ممکن است موضوعی برای والدین جزو حریم خصوصی باشد، اما برای فزندان آنها در سال‌های پیش رو موضوعی عمومی به شمار رود.
کودکان از همان دوره کودکی قادر به تصمیم‌گیری در این خصوص نمی‌باشند به همین دلیل به والدین توصیه می‌شود تا زمانی که کودکان قدرت تصمیم گیری در این مورد را به دست نیاورده‌اند اطلاعات شخصی، تصاویر و فیلم‌های آنان را برایشان به صورت شخصی حفظ کنند، به این ترتیب همزمان با رعایت این حق کودکان هم قدمی در جهت حفظ حریم خصوصی کودک خواهند برداشت و هم تبدیل به الگویی برای حفظ حریم شخصی دیگران برای کودکان خواهند شد.
ممکن است که خواننده، نگارنده این سطور را به بدبینی متهم کند و بپرسد «پس آیا ما نباید هیچ عکسی از فرزندمان را در فضای مجازی منتشر کنیم؟» پاسخ این سؤال این است که اگر قصد انتشار تصاویر و فیلم‌های کودکان را دارید حساب کاربری خود را در حالت خصوصی قرار داده تا تنها توسط گروهی از دوستان و نزدیکان مورد اعتماد شما دیده شود و یا با تغییر تنظیمات حساب کاربری خود تصاویر منتشرشده از کودکان را از حالت عمومی خارج کنید و یا اینکه ارسال این تصاویر تنها در گروه‌های خانوادگی در شبکه‌هایی مجازی نظیر تلگرام صورت گیرد.
از ذکر نام فرزند، تاریخ تولد، آدرس محل زندگی و به طور کلی از انتشار اطلاعات شخصی کودک خودداری کنید.
از عکس برداری و انتشار تصاویر دستشویی و حمام کردن، بیماری، گریه کردن، ناراحتی و عصبانیت کودکان اشتباهات و خطاهای کودکان و عکس‌های گروهی کودکان خودداری کنید.
کودکان با رشد زبان به تدریج به سن درک هویت و حسی از خودآگاهی می‌رسند به همین دلیل والدین با دادن حق رأی «نه گفتن» به کودکان باید آنها را در خصوص اشتراک و یا عدم به اشتراک‌گذاری تصاویرشان تصمیم گیرنده بدانند.
برای مثال قبل از ارسال عکس وی حتی برای اقوام و دوستان باید نظر کودک را درباره ارسال و یا عدم ارسال آن بپرسند و یا از او بپرسند که کدام عکسش را دوست دارد دیگران ببینند و سوالاتی از این دست و در آخر ما می‌توانیم با رعایت تمام نکاتی که ذکر شد تصویر حقیقی کودک خود را در طبیعی‌ترین حالت در صفحه‌مان منتشر کنیم و از هرگونه تصاویر جعلی و هویت کاذب که تنها بر بی‌نقص بودن، زیبا بودن و ژست‌های مصنوعی تأکید دارند بپرهیزیم.
