به قلم : مهسا رضازادگان ؛ کاندید دکترای تخصصی علوم تغذیه و رژیم‌درمانی
زیر نظر: دکتر سید مرتضی صفوی ؛ متخصص تغذیه و رژیم‌های درمانی، استاد دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، رئیس هیات مدیره انجمن غذا، صنعت و سلامت
Safavimorteza@yahoo.com
تحریریه زندگی آنلاین : دیابت نوع یک که بر اثر واکنش‌های خودایمن و به صورت کاملا ناگهانی اتفاق می‌افتد، یکی از متداول‌ترین بیماری‌های غدد درون‌ریز و اختلالات متابولیک دوران کودکی و نوجوانی به شمار می‌رود و شیوع آن رو به افزایش است. این بیماری عمدتا در افراد زیر 18 سال اتفاق می‌افتد، به گونه‌ای که یک نفر از هر 300 کودک را درگیر می‌کند. سیستم دفاعی بدن به سلول‌های بتای انسولین‌ساز پانکراس حمله و آن‌ها را تخریب می‌نماید. در نتیجه بدن انسولین مورد نیاز خود را تامین نمی‌کند و کودک و نوجوان برای ادامه زندگی باید انسولین مورد نیاز خود را به صورت تزریق روزانه دریافت کند. عوامل ژنتیکی و محیطی در بروز این بیماری نقش دارند. درمان این بیماری، پیچیده است و نیاز به اندازه‌گیری قندخون حداقل 4 مرتبه در روز، کنترل دریافت کربوهیدرات، تطبیق میزان تزریق انسولین با مقدار کربوهیدرات دریافتی در هر وعده و بررسی سطح فعالیت‌های روزانه کودک و نوجوان دارد. از آنجا که کودکان به تنهایی از انجام مدیریت بیماری خود ناتوان هستند، عمده مسئولیت انجام تکالیف درمانی بر عهده والدین خصوصا مادر است که استرس و آشفتگی‌های زیادی را برای او به همراه خواهد داشت. متاسفانه هزینه‌های کنترل دیابت نوع 1 بسیار زیاد است. در صورت عدم کنترل صحیح، دیابت می‌تواند به سیستم عصبی، چشم، کلیه و قلب آسیب بزند. کنترل دیابت در طول دوره نوجوانی، یک چالش محسوب می‌شود، لذا سطح قند خون سه ماهه آن‌ها نسبت به بزرگسالان علی‌رغم درمان مشابه، بالاتر است. این مسئله تا حدودی به خاطر افزایش مقاومت به انسولین در دوران بلوغ و نیز عدم پیروی از درمان می‌باشد. در نتیجه نوجوانان بیشتر دچار عوارض دیابت می‌شوند.
مطالعات نشان داده‌اند که بالا بودن قند خون در طولانی‌مدت و کمبود شدید انسولین، رشد خطی را مختل می‌کنند. سندرم موریاک، یک اختلال نادر است که با نارسایی رشد و بزرگی کبد مشخص می‌شود و با دیابت نوع 1 مزمن، کنترل ضعیف آن و کمبود شدید انسولین مرتبط است. در طی دوران بلوغ، افزایش ترشح هورمون رشد و در نتیجه افزایش مقاومت به انسولین، همراه با عوامل رفتاری همزمان، ناهنجاری متابولیسم را در بیشتر نوجوانان مبتلا به دیابت نوع 1 تشدید می‌کند. مانند هر بیماری مزمن، تضمین رشد طبیعی در دوران کودکی و نوجوانی یکی از اهداف درمانی مدیریت صحیح دیابت نوع 1 است. کنترل دیابت تأثیر عمده‌ای بر قد فرد در بزرگسالی دارد، به طوری که این مورد با مدت زمان ابتلا به دیابت و میانگین قند سه ماهه ارتباط معکوس دارد. تغذیه نقش کلیدی در تنظیم رشد کودک در دوران شیرخوارگی، کودکی و نوجوانی دارد. رژیم غذایی مناسب و زمان‌بندی وعده‌ها نقش مهمی در کنترل دیابت ایفا می‌کند. با این حال، خوردن وعده‌های غذایی متعادل و مغذی با فاصله زمانی معین ممکن است برای کودکان دشوار باشد، زیرا ترجیحات غذایی گذرا و خودداری از مصرف برخی از غذاها حتی برای کودکان خردسال سالم نیز معمول است. تخمین دوز انسولین که عمدتا بر اساس مقدار مصرف غذای پیش‌بینی‌شده است، کمی دشوار می‌باشد. از آنجا که کنترل ضعیف یا عدم کنترل مناسب قندخون در این بیماران منجر به بروز اختلال در رشد قد و وزن خواهد شد و ممکن است اثرات جبران‌ناپذیری برای کودک و نوجوان به همراه داشته باشد، از این رو لازم است راهکار‌هایی جهت پیشگیری از بروز اختلالات رشد در این بیماران ارائه گردد.
آموزش گروه‌های هدف
- برگزاری دوره‌های آموزش همگانی رایگان برای کودکان و نوجوانان مبتلا به دیابت نوع 1 و والدین آن‌ها. آموزش شمارش کربوهیدرات به زبان ساده و قابل فهم، نحوه صحیح تزریق انسولین، تزریق در موضع‌های مختلف و به صورت چرخشی و درمان مناسب افت قندخون بایستی مد نظر قرار گیرد.
- برگزاری دوره‌های آموزشی برای کارکنان سیستم بهداشتی و مربیان دیابت
ارزیابی دوره‌ای قد و وزن، ترسیم منحنی‌های رشد، بررسی روند آن و تطابق با وضعیت کنترل قندخون در کودکان و نوجوانان دیابتی توسط مراکز مربوطه و در صورت نیاز ارجاع به پزشک متخصص یا مشاور تغذیه جهت بررسی دقیق‌تر همراه با پیگیری مداوم.
ارائه برنامه‌های تغذیه‌ای مبتنی بر رفتار - در مقایسه با برنامه‌های مبتنی بر دانش، برنامه‌های تغذیه‌ای که تمرکز رفتاری دارند، در ایجاد تغییرات رژیم غذایی موفق‌تر هستند. در زیر به چند تکنیک اصلاح رفتار اشاره می‌کنیم:
* خود نظارتی بر دریافت رژیم غذایی: ثبت دریافت‌های غذایی باعث افزایش آگاهی و توجه به این رفتار می‌شود. علاوه بر این، با تجزیه و تحلیل و خلاصه کردن سوابق، می‌توان به کودک (و والدین) اطلاعات قابل‌درکی در مورد رژیم غذایی فعلی او و اینکه در چه زمینه‌هایی نیاز به بهبود دارد، ارائه داد.
* مهارت‌های حل مسئله: مهارت‌های حل مسئله به ویژه زمانی مهم هستند که سوابق و پیامدهای محیطی بر خلاف رفتار مطلوب عمل کنند. به عنوان مثال، در دسترس بودن غذای ناسالم، شروع قدرتمندی برای پیروی از تغذیه ناسالم است. مهارت‌های حل مسئله می‌توانند به کودک کمک کنند دریافت‌های غذایی ناسالم را شناسایی نماید و راه‌هایی برای اطمینان از پاسخ‌های سالم‌تر بیابد. آن‌ها همچنین می‌توانند به والدین کمک کنند تا موانعی را برای تهیه وعده‌های غذایی سالم شناسایی کنند و راه‌هایی برای غلبه بر این موانع بیابند.
* تعیین هدف: تغییر رفتار با تعیین اهداف مشخص، قابل‌کنترل و قابل‌مشاهده تسهیل می‌شود. فرآیند تعیین هدف ممکن است انگیزه را افزایش دهد و تلاش خاصی را به سمت تغییر مطلوب هدایت کند. اهداف باید از کودک خواسته شوند، نه اینکه به او تحمیل شوند. پس از تعیین اهداف غذایی مشخص (مثلا خوردن 3 وعده میوه در روز)، کودک پیشرفت خود را زیر نظر دارد (مثلا در صورت تحقق هدف روزانه، تشویق شود). علاوه بر تعیین اهداف کودک، تعیین اهداف برای والدین نیز مفید است (مثلا داشتن میوه مورد علاقه کودک در خانه و اطمینان از دسترسی آسان به آن) که به اطمینان از رسیدن کودک به اهداف خود کمک می‌کند.
حمایت سیاستگذاران جهت تامین گلوکومترهای رایگان و با دقت مطلوب برای بیماران مبتلا به دیابت نوع 1 و تحت پوشش بیمه قراردادن نوار تست‌های قندخون جهت سنجش مناسب قندخون کودکان و نوجوانان مبتلا (حداقل 4 مرتبه در روز)
حمایت دولت جهت استفاده همه کودکان و نوجوانان مبتلا به دیابت نوع 1 از انواع انسولین‌های آنالوگ (قلمی) و تسهیل ارائه آن توسط داروخانه‌ها به بیماران
تحت پوشش بیمه قرار گرفتن دستگاه‌های پایش مداوم قندخون (CGM) و پمپ انسولین و یا حمایت از تولید آن‌ها در داخل کشور
طراحی و ساخت اپلیکیشن مناسب و اصولی جهت شمارش کربوهیدرات و آشنایی با انتخاب‌های غذایی سالم و جذاب برای کودکان و نوجوانان مبتلا به دیابت نوع 1 زیر نظر متخصصین تغذیه
تامین هزینه‌های مربوط به ورزش کودکان و نوجوانان مبتلا به دیابت نوع 1 توسط سیاستگذاران
تامین سرسوزن‌های مناسب تزریق انسولین بسته به جثه فرد با حداقل هزینه ممکن
برنامه‌های مشاوره رایگان با روان‌شناس برای کمک به کودک و نوجوان مبتلا و والدین جهت پذیرش بیماری، ارتقای کیفیت زندگی و کنترل هر چه بهتر قندخون
نتیجه‌گیری
مراقبت‌های تغذیه‌ای کودکان و نوجوانان مبتلا به دیابت نوع 1 پیچیده است. مدیریت دیابت در چارچوب خانواده، سیستم اجتماعی پیرامون، حمایت دولت، مسائل عدم پایبندی، فشار همسالان، استقلال در حال ظهور، و با هدف نهایی حفظ کیفیت زندگی تنظیم می‌شود. این امر مستلزم درک عمیق رابطه بین رژیم‌های درمانی و تغییر نیازهای فیزیولوژیکی، از جمله رشد، نوسانات اشتها مرتبط با تغییرات در سرعت رشد، نیازهای غذایی متفاوت و فعالیت بدنی است. شواهد نشان می‌دهند که بهبود نتایج دیابت از طریق توجه به مدیریت تغذیه و رویکرد فردی به آموزش امکان‌پذیر است. این امر مستلزم تمرکز واضح بر اهداف رژیم غذایی در رابطه با کنترل قند خون و کاهش خطر عوارض مربوطه است. لازم است اعتماد بین متخصص فعال در حوزه سلامت، کودک و نوجوان و ارائه‌دهندگان خدمات مراقبتی برقرار گردد تا تغییر رفتار در طول چالش‌های رشد کودکی و نوجوانی بیماران مبتلا به دیابت نوع 1 تسهیل شود.
