به قلم : دکتر صدیقه رضایی ؛ دکترای روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی ؛ عضو نظام روانشناسی و مدرس دانشگاه
تحریریه زندگی آنلاین : می‌خواهیم در مورد نقاشی کودکان و احساسات‌شان با همدیگر صحبت کنیم؛
نقاشی زبان بی‌صدای کودکان
نقاشی برای کودکان فراتر از یک فعالیت سرگرم‌کننده است؛ آن‌ها از این هنر به‌عنوان ابزاری برای بیان احساسات، ترس‌ها، امیدها، آرزوها و تجربیات درونی خود استفاده می‌کنند. کودکان جهان درونی خود را نه با واژه‌ها، بلکه با خطوط، رنگ‌ها و نمادها روایت می‌کنند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند 90 درصد ارتباطات انسانی غیرکلامی است و کودکان به‌ویژه در بیان هیجانات پیچیده مانند اندوه یا اضطراب با محدودیت زبانی مواجهند. تحقیقات نشان می‌دهند کودکان زمانی که قادر به بیان کلامی هیجانات خود نیستند، به‌طور غریزی به نقاشی پناه می‌برند. مطالعات آکادمی روانکاوی آمریکا تأکید می‌کنند که نقاشی‌ها چیزی را آشکار می‌کنند که کودک نمی‌تواند در قالب کلمات بگوید و نقاشی تنظیم‌کننده هیجانی است و خلق کودکان را بهبود می‌بخشد پس:
نقاشی به‌مثابه ابزار تنظیم هیجان از تخلیه تا تحول
کودکان به‌طور طبیعی از نقاشی برای مدیریت احساسات و هیجانات منفی مانند اضطراب، اندوه یا خشم استفاده می‌کنند. پژوهش‌ها دو مکانیسم اصلی را شناسایی کرده‌اند:
- تخلیه هیجانی (Venting): کشیدن صحنه‌های مرتبط با رویدادهای ناراحت‌کننده (مثال: نقاشی دعوا و مشاجره والدین پس از تجربه یک تنش و مشاجره خانوادگی).
- انحراف توجه (Distraction) یا حواس‌پرتی خلاقانه (Creative Distraction): تمرکز بر موضوعات خنثی یا مثبت برای فرار از هیجانات منفی (مثال: کشیدن رنگین‌کمان پس از یک روز شکست).
- مطالعه‌ای در دانشگاه سوری انگلستان نشان داد که نقاشی با مکانیسم انحراف توجه تأثیر بیشتری در بهبود خلق‌وخوی کودکان دارد تا تخلیه هیجانی. جالب‌تر اینکه این اثر فقط در نقاشی‌های خلاقانه و خودجوش دیده می‌شود و در فعالیت‌های تقلیدی (مانند کپی‌کردن) وجود ندارد.
تأثیر نقاشی بر بهبود خلق کودک
بهبود خلق مثال مکانیسم
۲۰ درصد کشیدن صحنه دعوای والدین تخلیه هیجانی
۶۰ درصد کشیدن منظره‌ای خیالی با رنگین‌کمان حواس‌پرتی خلاقانه
۵ درصد رونویسی از یک تصویر آماده کپی‌برداری
تحول نقاشی با رشد سنی: از خط‌خطی تا واقع‌گرایی
نقاشی‌های کودکان متناسب با مراحل رشد شناختی و عاطفی آن‌ها متحول می‌شود:
- خط‌خطی (۱-۳ سال): تمرین مهارت‌های حرکتی؛ هنوز بیانگر هیجان خاصی نیست.
- پیش‌نمایه‌ها (۴-۷ سال): کشیدن نمادهای ساده مانند خانه، خورشید، آدمک؛ نقاشی خانه‌ای با دودکش و گل‌ها نشانه احساس امنیت است.
- واقع‌گرایی نمادین (۸-۱۲ سال): افزودن جزئیات و روایت‌گری؛ مثلاً کشیدن خانواده در حال پارک‌روی پس از یک روز شاد .
ژوهشی روی ۹۰۰ کودک در دوران کووید-۱۹ نشان داد کودکان نقاشی‌های «دوران قرنطینه» خود را تنها و بدون دوست ترسیم می‌کردند، اما در نقاشی‌های «آینده» دوستان زیادی می‌کشیدند که بیانگر امید به بهبود شرایط بود.
تــــــــفســــیـــر نـــــــــمادهـــــا: از خط‌خطی‌های ساده تا رنگ‌ها و داستان‌های پیچیده
تفسیر نقاشی کودکان نیازمند توجه به تکرار نمادها، عناصر، انتخاب رنگ‌ها، و فضای کلی اثر است:
- خانه
o خانه با پنجره‌های باز، دودکش و مسیر: احساس امنیت و پذیرش محیط.
o خانه شبیه زندان، بدون در: تجربیات منفی خانوادگی یا احساس انزوا.
- خورشید
o خورشید کامل و درخشان: رابطه مثبت با پدر و احساس شادی.
o خورشید پشت ابر یا قرمز تند: اضطراب نسبت به اقتدار پدری یا ترس.
- درخت
o درخت بازتابی از خودپنداره کودک است: شاخه‌های کوتاه: ترس از تعاملات اجتماعی، ریشه‌های محکم: پایه خانوادگی قوی.
- چهره‌های انسانی
o نبود دهان: ناتوانی در بیان احساسات، دست‌های بزرگ: پرخاشگری.
هشدار: تفسیر تک‌نمادها خطرناک است! نقاشی کودکِ علاقه‌مند به دایناسورها ممکن است پر از نمادهای «خشن» باشد، بدون آنکه نشانه‌ای از اضطراب باشد.
- رنگ‌ها
- قرمزِ غالب: هیجان یا پرخاشگری (به‌ویژه همراه با نمادهای خشم و خشونت).
- استفاده غالب از رنگ‌های تیره (سیاه/خاکستری: غم یا اضطراب پایدار (اگر در طول زمان تکرار شود).
- طیف گسترده رنگ‌ها: شادی، کنجکاوی و سلامت عاطفی، درحالی‌که سبز و زرد شادی و سازگاری را نشان می‌دهند.
- فضا و تناسب
o کودکانی که خود را بسیار کوچک ترسیم می‌کنند، اغلب احساس ناامنی یا فرومایگی دارند.
o نقاشی‌های فشرده و بدون حاشیه بیانگر تمایل به جلب توجه است.
نمادهای رایج هیجانی در نقاشی کودکان
نماد رابطه با پدر؛ خورشید کامل = رضایت عاطفی خورشید پشت ابر = افسردگی خورشید
بازتاب امنیت خانوادگی؛ پنجره‌ها = نیاز به دیده‌شدن خانه شبیه زندان = تجربیات منفی خانه
فاصله اعضا = تعارض؛ حذف یک عضو = حسادت یا خشم جدایی اعضا در صفحه خانواده
نشانه‌های اضطراب و ترس کودک زیر ابر = احساس درماندگی ابر و باران
امید به آینده و خوش‌بینی - رنگین‌کمان
کــــاربـــردهای بـــالیــــنی و آمــــوزشی: از تشخیص تا مداخله
فعالیت‌های هنری برای تنظیم هیجان
- پنجره باز
o دستورالعمل: «چه چیزی پشت این پنجره می‌بینی؟ چه آرزویی داری آنجا باشد؟"
o کاربرد: شناسایی ترس‌ها و آرزوهای ناگفته
- ساختن مکان امن
o مواد: مقوا، پارچه‌های نرم و رنگ‌های درخشان
o هدف: تقویت حس کنترل بر محیط در کودکان مضطرب
- خودنگاره هیجانی(احساسی - Selfie)
o پرسش کلیدی: «اگر احساساتت را می‌توانستی به شکل صورت آدم بکشی، چه شکلی بود؟»
نقاشی نه‌تنها برای درک کودک، بلکه در درمان‌های روان‌شناختی و محیط‌های آموزشی کاربرد دارد:
- تشخیص مشکلات عاطفی
o تکرار مداوم صحنه‌های خشونت یا خون می‌تواند نشانه قرارگرفتن کودک در معرض آسیب باشد.
o آزمون‌های استاندارد مانند ترسیم خانواده (Family Drawing Test) برای ارزیابی دلبستگی به‌کار می‌رود.
- تقویت یادگیری
o برنامه‌هایی مانند «یادگیری همراه با درک» در استونی، از نقاشی برای بهبود سواد فراشناختی کودکان استفاده می‌کنند.
- طراحی فضای کودک‌محور
o تحلیل نقاشی‌های کودکان در مشهد نشان داد فضاهای سبز و مبلمان رنگارنگ مهم‌ترین عوامل ایجاد پارک‌های دوست‌داشتنی از دید آن‌ها است.
محدودیت‌ها و ملاحظات اخلاقی
تفسیر نقاشی کودک بدون توجه به زمینه فرهنگی و فردی خطرناک است:
- تفاوت‌های فرهنگی: پژوهش روی ۹۵۸ خودنگاره از ۳۵ کشور نشان داد خودنگاره‌های کودکان روستایی ساده‌تر از کودکان شهری است (خودنگاره‌های کودکان روستایی در ایران اغلب ساده‌تر از کودکان تهرانی است).
- خطای تفسیر بزرگسالان یا خطر برچسب زنی: کشیدن پدر کوچک‌تر از مادر لزوماً به معنای سلطه‌گری مادر نیست؛ شاید کودک توضیح دهد: «آن روز پدر دور ایستاده بود!»
- ضرورت تخصص: تفسیر حرفه‌ای باید توسط روانشناس کودک انجام شود تا از برچسب‌زنی نادرست جلوگیری گردد، زیرا نمادها تنها نشانه‌اند و هرگز جایگزین ارزیابی بالینی نیستند.
راهنمای والدین برای گفت‌وگو درباره نقاشی و تفسیر نقاشی
از پرسش‌های باز استفاده کنید: «این آدمک چه احساسی دارد؟، داستان این نقاشی چیست؟»
هرگز برچسب تشخیصی نزنید؛ یک نماد به‌تنهایی معنای قطعی ندارد. به جای «چرا درختت سیاهه؟» بگویید: «رنگ‌های جالبی انتخاب کردی!»
به تکرار نمادها و مضامین در طول زمان توجه کنید، نه یک نقاشی منفرد. یک نقاشیِ تیره نشانه مشکل نیست، اما تکرار مداوم صحنه‌های خشونت نیاز به توجه دارد.
نتیجه‌گیری: هنرِ شنیدنِ ناشنیده‌ها، هنرِ دیدنِ نادیده‌ها
نقاشی کودکان زبان جهانی احساسات آن‌ها است؛ زبانی که در قالب خانه‌های ساده، خورشیدهای لبخندزن، و آدمک‌های بی‌دهان جاری می‌شود. درک این زبان نه‌تنها به والدین کمک می‌کند تا فرزندشان را عمیق‌تر بشناسند، بلکه به متخصصان حوزه کودک ابزاری برای تشخیص به‌موقع مشکلات و تقویت تاب‌آوری عاطفی می‌دهد. همان‌طور که «لوری‌هاستینگز» متخصص هنر درمانی می‌گوید:
«نقاشی‌های کودکان دریچه‌ای به ناخودآگاه جمعی نسلی است که می‌خواهد دیده و شنیده شود.»
