به قلم :محمدمهدی مقدم ؛ کارشناس فرهنگی، مذهبی
تحریریه زندگی آنلاین : مادر نگاهی تند به فرزند خود انداخت و گفت: «فورا از پدرت به خاطر کار نادرستی که انجام داده‌ای، عذرخواهی کن».
کودک چشم در چشمان پدر و مادر خود دوخت و پاسخی داد که حتی برای لحظاتی والدینش را نیز به تأمل و فکر واداشت؛ او گفت: «اگر ایرادی در محصول وجود دارد، مشکل را در تولید کننده جستجو کنید»!
آری! کودکان نگاه تیزبینی دارند و آن طور که به نظر می‌رسد، کودکان نسل جدید از هم سن و سال‌های نسل‌های پیشین خود نیز، دقیق‌تر و تیزبین‌تر هستند.
جستجوی مشکلِ محصول در تولید کننده، نکته‌ای عقلی و البته عمیق است، که چنانچه هر مولّدی، پیش از تولید، در ابعاد گوناگون آن فکر و تدبیر نماید، در نتیجه محصولی بهتر و شایسته‌تر خواهد داشت.
زمین پاک، زیبنده دانه‌های پاکیزه است و بذر ناب، خوشه اعلا به بار می‌آورد. جستجوی یکایک ایرادات پنداری، گفتاری و کرداری در ضمیر خویشتن، و تلاش برای رفع آنان یعنی کوششی مقدس به سوی کشتزاری قدسی!
بیشتربخوانید:
چگونه کودک مسئولیت پذیر پرورش دهیم؟
عذرخواهی هنر است
هنر عذرخواهی و عذرپذیری، یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی است که باید در افراد، خصوصا والدین، نهادینه شده باشد تا مولود آنان نیز، آراسته و آموخته چنین اَدب شریف و والایی باشد. تکلیف «توبه»، تمرین پذیرش گناه و اعتراف آن در پیشگاه خالق و سعی در جبران مافات و عدم تکرار آن است که می‌تواند زمینه‌ساز مشق «پوزش» در برابر خلق نیز باشد.
اینکه بیاموزیم از کنار گناهان کوچک خویش، سرسری و بی‌تفاوت عبور نکنیم و همواره خود را به‌جای دیگران، مورد سنجش و قضاوت قرار دهیم، حتما خواهد توانست در ما بستری مناسب از فروتنی، افتادگی، عذرخواهی و عذرپذیری فراهم نماید؛ اگر و تنها اگر، خود را نسبت به دیگران و آنچه با گفتار و کردار ما در روند زندگی آنان رخ خواهد داد، مسئول بدانیم.
انسانِ آگاه، خود را بخشی از فرایند موجود در هستی موجودات می‌بیند و باور دارد که گفته‌ها و نگفته‌هایش، افعال و انتخاب‌هایش، کنش‌ها و واکنش‌هایش، تاثیرات شگرفتی در شکل‌گیری شخصیت اشخاص و شاکله حیات‌شان، خصوصا حلقه مراودینش خواهد داشت.
اُفتاده بودن، اما نه از دماغِ فیل، روش و منش آنها است که می‌دانند از نطفه‌ای بدبو و ناچیز به سمت جیفه‌ای متعفن و بی‌چیز در حرکتند. پس تفرعن و از بالا نگاه کردن و عقده‌ای بودن را چه سود!
کینه‌ورزی، کیش انسان‌های اصیل و با کرامت نیست. کینه کردن و نبخشیدن کسی که از کلام و کردار ناپسند خود، طلب بخشش می‌کند و به خطای خویش معترف بوده و در اصلاح و عدم تکرار نادرستی‌ها و خرابی‌هایی که باعث و بانی آن بوده، همت می‌گمارد، با شیوه هیچ انسان عاقل و بزرگواری همگونی ندارد.
بیشتربخوانید:
راهکارهای تقویت حس ارزشمندی در کودک
شهامتِ معذرت خواهی
بی‌گمان میزان وجود شهامتِ «معذرت خواهی» یکی از مهم‌ترین معیارهایی است که سبب تمیز دادن انسان مقتدر و متفکر از بشر ضعیف و جاهل است.
در آموزه‌های دینی، عذرخواهی و عذرپذیری، نشانه عقل است. امام على علیه‌السلام می‌فرمایند: پوزش خواستن، نشانه خردمندى است (غررالحكم: ۴۹۷)؛ و خردمندترین مردم، عذر پذیرترین آنها از مردم است (غررالحكم: ۲۹۸۸).
در توصیه‌های اولیای الهی آمده است که باید میان رخداد خطا و اتخاذ مؤاخذه، فاصله انداخت و حتما جایی برای عذرخواهی و بخشش گذاشت. چنانکه امام حسن مجتبی علیه‌السلام می‌فرمایند: گناه را زود كیفر مده، بلكه میان گناه و كیفر، راهى براى عذرخواهى باقى بگذار (بحارالأنوار: 11/۱۱۵/۷۸).
و در عین حال، نیکو است که برای بخشیدن و بخشیده شدن، به دنبال بهانه بود و حتی بهانه‌تراشی کرد.
از امیرالمومنین على علیه‌السلام نقل است: عذر رفیق و هم‌کیشت را بپذیر و اگر عذرى نداشت، برایش عذرى بتراش (بحارالأنوار: ۲۹/۱۶۵/74).
امام سجاد علیه‌السلام در تسریع عذرخواهی و عذرپذیری روایت عجیب و عمیقی دارند. ایشان می‌فرمایند: اگر فردی از طرف راستت به تو ناسزا گفت و سپس به طرف چپت آمد و عذر خواست، عذرش را بپذیر (بحارالأنوار: 34/۱۴۱/۷۸).
معجزه پوزش
عبارت جادویی «معذرت می‌خواهم»، چنانچه از دل برآید و در عملِ فرد نمود یابد، لاجَرَم بر دلِ مخاطب خود نیز می‌نشیند و معجزه می‌کند، البته اگر در دو سوی این تقاضای بزرگوارانه، قلب‌هایی شریف و عزیز و بزرگوار قرار داشته و مغروق حجاب‌ها و تیرگی‌های دنیوی نشده باشند.
بیشتربخوانید:
چرایی گوشه‌گیری در کودکان
در «حدیث معراج» نیز آمده است که رسول خدا
صلی ا... علیه و آله فرمودند: دنیا خواهان، كسانى هستند كه پر خشمند و كمتر خشنود و راضی می‌شوند، اگر به كسى بدى كنند، پوزش نمی‌طلبند و اگر كسى از آنان پوزش بخواهد، معذرت او را نمی‌پذیرند (بحارالانوار، ج74، ص23).
متأسفانه پذیرش تقصیر یا قصور و اِعلان و عنوان صریح آن، توأم با معذرت‌خواهی و جبران، اتفاقی است که در سطوح مختلف خانوادگی، شغلی، اجتماعی و ... کمتر شاهد وقوع آن هستیم.
بیشتر افراد گمان می‌کنند با پذیرش مسئولیت اشتباهات و نواقص و نیز پوزش طلبیدن به خاطر کاستی‌ها و خطاهایشان، اقتدار و عزت خود را از دست می‌دهند، اما این در حالی است که اعتراف به بدی و پذیرش نادرستی، نخستین قدم و صد البته درست‌ترین گام در مسیر ایجاد، حفظ و نشر درستی و دوستی است؛ و این قبول اشتباه و گناه است که آدمی را از حقارتِ سستی و سرنگونی در تفرعن و نفرت و تنهایی، به عزت، عظمت، سرافرازی و موفقیت سوق می‌دهد. تنها همسران و والدین دانا و توانایند که اهل عذرخواهی و عذرپذیری‌اند. تنها مدیران و مسئولان با اعتماد به نفس و صاحب اندیشه‌اند که می‌توانند معترف به اشتباهات‌شان باشند. تنها سیاستمداران و راهبران مقتدر و حکیم‌اند که از عنوان نمودن جمله کلیدی و کارگشای «ببخشید، من اشتباه کردم!» به مردمان خویش درنگ و واهمه‌ای ندارند.
ترسوها، متکبرین، خودبرتربین‌ها، عقده‌ای‌ها و همه آنها که از خِرد کم‌بهره‌اند و در اِکتسابِ مهارت‌های انسانی ضعیف، هرگز توانایی معذرت‌خواهی ندارند.
قدرتِ عذرخواهی و عذرپذیری
یکی از ارزشمندترین نیروهایی که والدین و مربیان می‌توانند نسبت به شکل‌گیری آن در کودکان، نقش تعیین‌کننده و موثری داشته باشند، قدرتِ ذی‌قیمت عذرخواهی و عذرپذیریِ بایسته، به‌جا، به موقع و به اندازه است.
بزرگ‌ترهای یک خانواده، مدرسه، جامعه و ...، بهترین الگو و معیار برای کوچک‌ترها هستند. به‌ویژه برای کودکانی که چشم به رفتار اولیای خانه و اجتماع خویش دارند.
اگر کودکان به درستی آموزش ببینند که چگونه با پوزش‌خواهی و یا پذیرش آن می‌توانند از پیامدهای مخرب خطا و حتی گناهی جلوگیری کنند و پوزش‌خواهی را از کودکی، به عنوان یک هنجار اخلاقی و رفتاری تلقی نمایند، می‌توان اُمیدوار بود که فردای جامعه ایرانیِ کم‌بهره از این سنت حسنه و ادب برجسته، به بسیاری از دردها و مشکلات کنونی مبتلا نباشد.
فرزند اگر ببیند عذرخواهی و عذرپذیری پیوسته پدر و مادر در حق یکدیگر را؛ فرزند اگر ببیند «توبه» مدام والدین نسبت به خالق را؛ فرزند اگر ببیند اشک ریختن‌های پُر اِنابه بزرگ‌ترهای خویش در برابر خداوند بزرگ را؛ فرزند اگر ببیند معذرت خواستن‌های خالصانه و صادقانه در مقابل خطاهای صورت گرفته نسبت به مردمان را؛ خواه ناخواه از کوزه درونش همان برون می‌تراود که در طی زمان، بارها و بارها به اَنحای گوناگون، در تار و پود وجودش ریخته و آمیخته شده است.
توان و توفیق عذرخواهی و عذرپذیری را نیز باید از خداوند آمرزنده مهربان خواست، و بسیار مشق کرد این اَدب والای انسانی و الهی را تا به اُسوه‌ای نیکو برای اطرافیان، خصوصا فرزندان خویش بدل شد.
امام زین العابدین علیه‌السلام در کلاس درس مناجات‌های عالمانه خویش به ما می‌آموزند:
بار خدایا! از تو عذر می‌خواهم اگر در حضور من به كسى ستم شده و من یاری‌اش نكرده باشم و كسى به من بدى كرده و عذر خواسته است و من عذرش را نپذیرفته باشم (صحیفه سجّادیّه، دعای ۳۸).
