رکسانا خوشابی؛ کارشناس ارشد مشاوره
همه ما آرزو داریم فرزندان‌مان همواره مسئولیت‌پذیر باشند تا ما و بیشتر خودشان را در درس و کار و زندگی سربلند کنند و خیال‌مان راحت باشد که در دام تنبلی یا بیهودگی نمی‌افتند، اما مسئولیت‌پذیری کودکان و نوجوانان به چه معنا است؟
مسئولیت‌پذیری یعنی فرزندمان بتواند تعهداتی که بر عهده دارد را به‌درستی انجام دهد.
بدیهی است که مسئولیت‌پذیری فردی زمینه‌ساز مسئولیت‌پذیری اجتماعی خواهد بود.
روانشناسان معتقدند کسی که مسئولیت‌پذیری را در کودکی بیاموزد میتواند در بزرگسالی به فرد موفقی تبدیل شود.
در همین راستا خانواده و مدرسه باید آموزش‌هایی را که در نهایت منجر به حس مسئولیت‌پذیری می‌شود به کودکان بدهند، چراکه رفتار مسئولانه از ویژگی‌های اصلی انسان سالم در هر جامعه‌ای به شمار می‌رود و باید از دوران کودکی به افراد آموزش داده شود.
تبعات عدم مسئولیت‌پذیری
مسئولیت، اغلب حاصل سه ویژگی تشخیص، تصمیم‌گیری و خلاقیت است، افراد مسئولیت‌پذیر افرادی با وجدان، مطمئن، جدی و مقرراتی هستند، اما توجه داشته باشید که مسئولیت‌پذیری، اکتسابی و نیازمند آموزش والدین است.
متاسفانه کودکانی که مسئولیت‌پذیری را نیاموزند در آینده در کارها به موفقیت نخواهند رسید، روابط دوستانه اشتباهی برقرار می‌کنند، اعتماد به نفس‌شان کم می‌شود، خشم، استرس، افسردگی و اضطراب در آنها بیشتر می‌شود.
همچنین بزهکاری، ترک تحصیل، انزوای اجتماعی، سردرگمی، کاهش حس امنیت، قانون‌گریزی، نزول گرایش به نظم، کاهش روابط اجتماعی، کاهش انگیزه‌های پیشرفت، خشونت علیه همسر، گرایش به مواد مخدر و مشروبات، انتقام‌گیری و انتقاد دائم از دیگران از دیگر خصوصیات خلقی این افراد می‌شود.
الگو برداری از والدین
از دیدگاه نظریه یادگیری اجتماعی، بهترین شیوه آموزش مسئولیت‌پذیری به کودکان الگو برداری مناسب از والدین و محیط اجتماعی است.
در واقع مسئولیت‌پذیری میتواند به‌صورت آگاهانه و ناآگاهانه به کودکان آموزش داده شود، در شیوه آگاهانه والدین با امر و نهی، آموزش و تشویق و تنبیه مسئولیت‌پذیری را در فرزندان شکل می‌دهند، اما در شیوه ناآگاهانه کودکان با مشاهده و الگوگیری از رفتار و گفتار والدین رفتارهای مسئولانه را می‌آموزند و این رفتارها را درونی می‌کنند، البته از دیدگاه روانشناسی والدین نباید به کودک به‌صورت مستقیم امر و نهی کنند.
بهترین راه آموزش مسئولیت‌پذیری درونی‌سازی با شیوه تربیتی مناسب از سوی والدین است.
در شیوه فرزندپروری منسجم و صمیمی که والدین در تربیت فرزندان با یکدیگر اختلاف نظر ندارند، می‌توانند در برابر فرزندان‌شان مشاورانی آگاه و مطلع باشند، والدینی که مسئولیت‌پذیری زیادی در قبال فرزندان و همسرشان دارند و می‌دانند که مشورت در زندگی تاثیر زیادی دارد و به صورت مداوم در حال پیشرفت و تکامل روحی، جسمی و معنوی هستند و در کنار هم احساس شادی می‌کنند، بهترین شرایط را برای آموزش مسئولیت‌پذیری در فرزندان‌شان فراهم می‌کنند.
طبق پژوهش‌های انجام شده مسئولیت‌پذیری خانوادگی در دختران و مسئولیت‌پذیری اجتماعی در پسران بیشتر پرورش پیدا می‌کند، همچنین کودکانی که دارای اعتماد به نفس بیشتری هستند مسئولیت‌پذیری بیشتری را بر عهده می‌گیرند.
مشارکت دادن فرزندان در کارهای خانه
مشارکت دادن فرزندان در کارهای خانه و خانواده باعث پرورش مسئولیت‌پذیری در کودکان می‌شود.
والدین با یادگیری مهارت‌های فرزندپروری و اجرای کامل تکنیک‌های یاد گرفته شده می‌توانند فرزندان مسئولیت‌پذیری را تربیت کنند.
می‌توان با توجه به سن و توانمندی کودک آنها را در مرتب کردن اتاق‌شان مشارکت داد، اما پیش از این والدین باید خشم و استرس خود را کنترل کنند و بتوانند شیوه موثر ارتباط با فرزندان خود را بیابند.
باید هنگام مرتب کردن اتاق کودک، کنار او بنشینند و همراه با بازی و شیطنت مسئولیت‌پذیری را به کودک آموزش دهند.
هر چقدر وسایل اتاق کمتر، امکان مرتب کردن آن بیشتر و راحت‌تر خواهد بود.
همچنین والدین می‌توانند در کارهای مربوط به خانه‌داری از فرزندان خود کمک بگیرند، زیرا کودکان معمولا از سنین بسیار کم علاقه به کمک کردن به والدین‌شان دارند.
همچنین بازی پازل و لگو بازی برای پرورش نظم و مقررات در کودکان بسیار موثر است.
والدین باید از کودکان خود بخواهند که در ساعت مشخصی بخوابند، مسواک زدن را طبق قاعده نظم بدانند و هر کاری را با برنامه و قاعده خاصی انجام دهند.
باید از دستورات مبهم به کودک پرهیز کنند و به‌صورت جزئی کودک را راهنمایی کنند. والدین نباید دستورات پشت سر هم به کودک بدهند.
تشویق کلامی یا غیر کلامی
آنان باید در قبال هر رفتار مناسب به شیوه کلامی یا غیر کلامی کودک را تشویق کنند، البته باید از باج دادن به فرزندشان پرهیز کنند، یعنی پیش از انجام هر رفتار به کودک هدیه داده نشود، اما چنانچه کودک در انجام مسئولیت ساده‌ای که به عهده او بود موفق عمل کرد با گفتارهایی مثل آفرین، مرسی دخترم، چشمک زدن، نوازش کردن و بوسیدن و دادن خوراکی‌های خوشمزه و ساده کمک کنند تا مسئولیت‌پذیری در کودک تقویت شود.
والدین باید اجازه دهند کودکان کارهای ساده و جزئی را تا جایی که به آنها آسیبی وارد نمی‌کند خودشان انجام دهد و فقط مراقب امنیت فرزند باشند که در انجام این کارها آسیبی به آنها وارد نشود.
سوالات مسئول‌ساز!
برای آنكه فرزندان‌تان بتوانند روی مهم‌ترین كارهایشان تمركز كنند و آنها را طبق برنامه به اتمام برسانند به آنها یاد بدهید که سه سؤال مهم را از خود بپرسند.
توجه داشته باشید که پرسیدن این سه سوال از خود، از مهم‌ترین کارهای مدیریتی است که هر کارمند و مدیری نیز مرتبا لازم است از خود بپرسد.
پس سعی کنید از کودکی بذر این سوالات را در ذهن کودکان‌تان بکارید.
سؤال اول این است: «مهم‌ترین و باارزش‌ترین كارهای من كدامند»؟
به فرزندان‌مان یاد بدهیم که این سوال را نوشته و به آن جواب بدهند. آنها باید یاد بگیرند که هر روز بعد از بیدار شدن از خواب و انجام کارهای روزانه و در ابتدای فعالیت، به این سوال جواب بدهند و بعد برنامه‌ریزی کنند تا آن را انجام بدهند.
دومین سؤالی كه باید به فرزندان‌مان یاد بدهیم از خود بپرسند این است که: «چه كاری است كه اگر من خوب انجام بدهم تفاوت چشم‌گیری در زندگی و درسم خواهد داشت»؟
این پرسش از بهترین سؤال‌ها برای دست‌یابی به كارایی فردی است. «چه كاری است كه فرزندمان میتواند آن را انجام دهد؟ و اگر خوب انجام دهد تفاوت چشمگیر یا تحول اساسی در زندگی او ایجاد خواهد شد؟
این سؤالی است كه باید فرزندان‌مان مدام از خود بپرسند. مطمئناً برای آن پاسخ روشن و صریحی وجود دارد. وظیفه ما این است كه کمک کنیم فرزندمان این پاسخ روشن و صریح را پیدا كند.
و سومین سؤال: «بهترین استفاده‌ای كه می‌توانم در حال حاضر از وقتم بكنم چیست»؟
این پرسش نیز، كلید اصلی مدیریت زمان، غلبه بر تنبلی و تبدیل شدن به فردی بسیار فعال و سازنده است. به فرزندان‌تان یاد دهید که كارهای مهم را اول انجام دهند و كارهایی را كه در اولویت نیستند اصلاً انجام ندهند.
هرچه پاسخ‌های فرزندان‌مان به این پرسش‌ها دقیق‌تر و روشن‌تر باشد، آسان‌‌تر می‌توانند کارهایشان را اولویت‌بندی کرده و بر تنبلی غلبه کنند.
به کودکان و نوجوانان‌تان یاد بدهید که یكی از قوی‌ترین ابزارهای ذهنی ما برای رسیدن به موفقیت، توانایی ما در اولویت‌بندی درست كارهایمان است.
بهتر است هر روز چند دقیقه‌ای را صرف فکر کردن به کارهایی بکنیم که باید انجام دهیم. بدین ترتیب از کودکی آنها را با مسئولیت‌پذیری آشنا کرده و زمینه موفقیت آینده‌شان را فراهم کرده‌اید.
بیشتر بخوانید:
ایجاد کردن حس مسئولیت در کودک
