دكتر محبوبه سادات حسينی؛ فوق تخصص غدد
در دوران بلوغ چه اتفاقی می‌افتد
وقتی بدن به سن خاصی می‌رسد، مغز هورمونی ترشح می‌كند كه باعث شروع تغییرات بلوغ می‌شود. این هورمون آزادكننده گنادوتروپین (GNRH) است كه به غده هیپوفیز می‌رود. هیپوفیز غده كوچكی است كه زیر مغز قرار گرفته و پس از رسیدن هورمون گنادوتروپین به این غده هیپوفیز دو هورمون به داخل خون می‌ریزد. این دو هورمون، هورمون‌هایی لوتئینه‌كننده (LH) و محرك فولیكولی (FSH) نامیده می‌شوند كه هم در بدن دخترها و هم پسرها وجود دارد و براساس جنسیت فرد، این هورمون‌ها به قسمت‌های متفاوتی از بدن می‌روند و تغییرات بلوغ را ایجاد می‌كنند. این هورمون‌ها در بدن به گردش در می‌آیند و باعث می‌شوند، كه فرد از یك نوجوان تبدیل به یك فرد بالغ با سطوح هورمونی بالغین شود. روند بلوغ معمولاً حدود 13- 18 سالگی در دختران و 10-15 سالگی در پسران شروع می‌شود.
چرا بهداشت این دوران اهمیت دارد؟
بلوغ یك مرحله بحرانی است. در گذر از این دوره زیربنای زندگی بزرگسالی فرد پی‌ریزی می‌شود. عدم توجه به بهداشت این دوران می‌تواند منجر به مشكلات عدیده جسمی و روحی در بزرگسالی شود. این مشكلات شامل موارد زیر است: تصویر بدنی و ذهنی نامناسب فرد از خود؛ مشكلات زناشویی؛ نازایی؛ بیماری‌های عفونی؛ ازدواج‌های ناموفق؛ حاملگی‌های زودرس و مخاطره‌آمیز؛ صدمات و مرگ و میر مادر و كودك
تغییرات جسمی دخترها در دوران بلوغ
شكل گرفتن و كامل شدن سینه‌ها (5/7- 5/12سالگی): رویش مو در زیر بغل و عانه (9- 15 سالگی) جهش رشد (دو سال بعد از جوانه زدن سینه‌ها تا یك سال قبل از عادت ماهیانه) شروع عادت ماهیانه (9- 16 سالگی) رشد موهای مانند بالغین (12-18 سالگی)
رشد سینه ها
شكل گرفتن و كامل شدن سینه‌ها یكی از نخستین نشانه‌های بلوغ است كه ممكن است بین 5/7 – 5/12 سالگی شروع شود. متوسط شروع رشد سینه‌ها 5/9 سالگی است. در دخترها این روند رشد سریع‌‌تر است و در یك دو سال به بلوغ كامل می‌رسند. در مراحل خیلی ابتدایی رشد سینه‌ها، در ناحیه زیر نوك سینه برجستگی كوچكی احساس می‌شود كه ممكن است، به لمس و ضربه حساس باشد. این امر كاملاً طبیعی است. بافت غده‌ای كه بعدها برای كودك شیر تولید می‌كند، در آن‌جا قرار دارد.
جهش رشد
جهش شدید رشد دو سال بعد از جوانه اولیه سینه‌ها و یك سال قبل از عادت ماهیانه اتفاق می‌افتد. در یك سال میزان رشد دو برابر می‌شود و به 6-11 سانتی‌متر می‌رسد. همراه با افزایش قد، بدن حالت زنانه می‌گیرد و افزایش وزن ایجاد می‌شود. بیشتر این افزایش وزن مربوط به باسن است. وزن‌گیری دوران بلوغ بخشی از رشد دختران محسوب می‌شود و آنها نباید در این زمان رژیم غذایی بگیرند. بعد از شروع عادت ماهیانه قد بیشتر از 6 سانتی‌متر رشد نمی‌كند. رویش مو در زیر بغل و عقه (10- 11 سالگی) رشد موها در نواحی مختلف بدن مانند: «زیربغل و ناحیه تناسلی» اتفاق می‌افتد.
عادت ماهیانه چیست؟
به خونریزی قاعدگی در فواصل زمانی مشخص، «دوره‌های قاعدگی» می‌گویند. از زمان شروع خونریزی قاعدگی تا شروع خونریزی دوره بعد یک دوره، «عادت ماهیانه» است. شروع عادت ماهیانه بین سنین 9-16 سالگی و سن متوسط شروع عادت ماهیانه 13 سالگی است. تأخیر بیش از 16 سال باید توسط پزشك مورد بررسی قرار گیرد. حدود 2 - 5/2 سال بعد از شروع رشد سینه، دختران اولین قاعدگی خود را تجربه می‌كنند.آغاز عادت ماهیانه در زندگی دخترهای جوان، حادثه‌ای مهم و نشانه ورود آنها به دوران زنانگی است.
نظم دوره ماهیانه
عادت ماهیانه هر 28-35 روز یكبار و به طور متوسط ماهی یكبار اتفاق می‌افتد. در دو تا سه سال اول، قاعدگی‌ها نامنظم بوده و به تدریج منظم می‌شوند. یعنی امكان دارد دختری چند ماه پشت سر هم عادت ماهیانه نشود یا هر دو هفته یكبار بشود، (هر چند مورد اخیر كمتر اتفاق می‌افتد). دوره ماهیانه معمولاً بعد از دو تا سه سال منظم می‌شود و می‌توان زمان آن را پیش‌بینی كرد. بهتر است خانم‌ها تاریخ شروع هر قاعدگی را در تقویم یادداشت كنند.
طول مدت یك قاعدگی طبیعی
طول مدت هر دوره قاعدگی (از اولین روز خونریزی قاعدگی تا شروع خونریزی دوره بعد ) از 21 تا 35 روز است، كه طبیعی تلقی می‌شود. معمولاً فاصله دو قاعدگی 28 روز است. نكته مهم در خونریزی‌های زیاد، كاهش آهن خون و لزوم جبران آن است كه باید به آن توجه داشت.
عوامل مؤثر بر طول مدت دوره قاعدگی
فشارهای روحی، فعالیت فیزیکی شدید، بیماری طولانی مدت، مصرف برخی از داروها، رژیم‌های شدید غذایی
این عوامل ممکن است در فواصل قاعدگی و میزان خونریزی ناشی از آن تأثیر داشته باشند و گاهی منجر به قطع قاعدگی شوند. اگر اختلاف بین دوره‌های قاعدگی بیش از 10 روز شود، غیر طبیعی است (مثلاً در یك بار 24 روزه و در دوره دیگر 35 روزه شود) و باید مورد بررسی قرار گیرد.
مقدار و طول مدت خونریزی قاعدگی طبیعی: ترشحات عادت ماهیانه می‌تواند از 2-3 روز تا 7 روز طول بكشد، اما متوسط آن 3-5 روز است. در حالت طبیعی مقدار خونریزی قاعدگی در هر دوره به طور متوسط 30 تا 50 سی سی و حداکثر 80 سی سی است (تقریبا نصف لیوان).
مشكلات پیش از قاعدگی
گاهی دختران تغییرات بدنی یا روحی خاصی قبل و نزدیك زمان قاعدگی خود احساس می‌كنند. در حالت طبیعی حدود 75-90 درصد دختران و زنان قبل از خونریزی ماهیانه و در شروع آن دچار مشکلات جسمی و روانی متعددی می‌شوند که معمولاً خفیف و جزئی هستند. به این اختلالات تنش‌های قبل از قاعدگی گفته می‌شود. در اکثر موارد تنش‌های قبل از قاعدگی خفیف بوده و مشکلی به وجود نمی‌آورد. حدود 5-10 درصد مبتلایان مشکلات جسمی و روحی دارند؛ به طوری که باعث اختلال در زندگی خانوادگی و اجتماعی آنها می‌شود. این افراد باید برای درمان به پزشک مراجعه کنند.
این اختلالات ممکن است به صورت ذیل بروز كند:
کج خلقی، ضعف و خستگی، نفخ شکم، افزایش یا کاهش میل جنسی، میل شدید به مصرف برخی از مواد غذایی (شیرینی)، یبوست، سردرد، افسردگی، میل به گریه‌کردن، اختلالات خواب، جوش صورت، دل‌پیچه، دردناک شدن سینه‌ها و غیره.
تسكین درد پیش از قاعدگی
- كاهش مصرف مواد غذایی که حاوی قند یا شکر به مقدار زیاد هستند و به جای آن استفاده بیشتر از نان، سیب‌زمینی، خرما و حبوبات
- كاهش مصرف چربی‌های حیوانی و گوشت قرمز و جایگزینی آن با روغن‌های گیاهی و گوشت سفید (مرغ و ماهی)
- مصرف کم‌تر نوشابه‌های کافئین‌دار نظیر قهوه و چای
- کاهش مصرف نمک تا حد ممکن
خصوصیات درد قاعدگی
خصوصیات درد قاعدگی طبیعی: این درد‌ها تقریباً همیشه طی یک تا دو سال اول اولین خونریزی قاعدگی، شروع می‌شود. درد چند ساعت قبل و یا هم‌زمان با شروع خونریزی قاعدگی ایجاد شده و بیش از سه روز ادامه نمی‌یابد. درد در زیر دل (بالای شرمگاهی)، در خط وسط بوده و شدت آن کم یا زیاد می‌شود و به اصطلاح به صورت قولنجی است. گاهی این درد به پشت، باسن و حتی کشاله‌ران کشیده می‌شود. معمولاً در هر دوره قاعدگی تکرار می‌شود. معمولاً همراه با درد علائمی نظیر سردرد، بی‌اشتهایی، تهوع، اسهال، خستگی یا تحریک‌پذیری وجود دارد. درد با ماساژ شکمی و گرم کردن موضعی کاهش می‌یابد. این درد با مسكن‌های معمولی كنترل می‌شود.
خصوصیات درد قاعدگی غیر طبیعی
دردی كه به مسكن‌های معمولی پاسخ ندهد. بعداً ایجاد شود و شدت آن به مرور افزایش یابد. همراه با درد نواحی غیر معمول باشد. همراه با سونوگرافی غیر عادی باشد. در این موارد لازم است به پزشك مراجعه كنید.
