شرايط استفاده از بانك خون بند ناف چيست؟
با گسترش روزافزون علوم پزشكی، طی بیست سال اخیر استفاده از سلول‌های بنیادی در درمان بیماری‌ها مورد توجه قرار گرفته، به گونه‌ای كه به‌تدریج سلول درمانی جای دارو درمانی را در امر پزشكی خواهد گرفت. از این رو در آستانه برگزاری روز پزشك، با دكتر مرتضی ضرابی مدیرعامل شركت فناوری بن یاخته‌های رویان كه موفقیت‌های شایان توجهی در اجرای این پروژه عظیم علمی دارند، گفت‌وگویی انجام دادیم.
- جناب آقای دكتر ضرابی ضمن عرض تبریك به مناسبت روز پزشك به جنابعالی و همكاران محترم‌تان كه در اجرای این پروژه تحول‌ساز در امر پزشكی زحمات بسیاری را متحمل شدید، لطفا در مورد تاریخچه بانك خون بند ناف توضیحاتی بفرمایید؟
شركت فناوری بن یاخته‌های رویان از سال 1384 به دنبال نتیجه‌بخش بودن تحقیقاتی كه در زمینه سلول‌های بنیادی انجام شده بود، پایه‌گذاری شد. این مركز در زمینه تكثیر، تمایز و نگهداری سلول‌های بنیادی فعالیت دارد. هدف از این كار، فراهم آوردن امكان استفاده از سلول‌های بنیادی می‌باشد. با توجه به اینكه تحقیقات در زمینه سلول‌های بنیادی به نتیجه رسیده است، ضرورت دارد امكان كاربردی شدن این تحقیقات نیز فراهم شود. به این جهت شركت فناوری بن یاخته‌های رویان و به دنبال آن بانك خون بند ناف كه زیرمجموعه شركت فناوری بن یاخته‌های رویان است همزمان با راه‌اندازی شركت آغاز به كار كرد.
راه‌اندازی بانك خون بند ناف امكان تامین سلول‌های بنیادی از منابعی كه به راحتی در دسترس است را فراهم می‌سازد، با توجه به اینكه بند ناف و جفت پس از زایمان به عنوان زباله بیولوژیك به دور انداخته می‌شوند، این امر سبب شده است كه طی سال‌های گذشته به استفاده از خون بند ناف و جفت كه منبعی سرشار از سلول‌های بنیادی است، توجه ویژه‌ای مبذول شود.
از سال 1992 میلادی، بانك‌های خون بند ناف در دنیا شكل گرفته، در كشور ما نیز با آغاز به كار این مركز از سال 1384 خوشبختانه خانواده‌هایی كه در آستانه تولد فرزند هستند می‌توانند با عقد قرارداد، به عضویت این بانك درآمده و خون بند ناف نوزادشان را نگهداری كنند.
- شرایط عضویت در بانك خون بند ناف چیست؟ آیا تسهیلاتی كه در این زمینه فراهم شده است نسبت به گذشته بیشتر شده است؟ مسوولان خون‌گیری بند ناف به موقع در مراكز حضور دارند؟
اصولا باید توجه داشت كه تمامی نمونه‌های جمع‌آوری شده، قابل فریز نیستند. معمولا 10-7 درصد نمونه‌هایی كه جمع‌آوری می‌شوند به دلایل مختلف مانند حجم نمونه خون دریافت شده، سلول‌های جمع‌آوری شده و یا حتی به دلیل آلودگی‌هایی كه ممكن است حین جمع‌آوری خون ایجاد شود، قابلیت فریز شدن را نداشته باشند، لذا ناچار به فسخ قرارداد می‌شویم. مواردی هم وجود دارد كه نتایج به دست آمده از آزمایشات مادر، ابتلا وی به نوعی بیماری ویروسی را نشان می‌دهد، در این صورت فریز كردن خون بند ناف نوزاد وی ممكن نیست.
بنابراین قبل از عقد قرارداد، تاریخچه‌ای از خانواده، خصوصا مادر گرفته می‌شود تا اطمینان حاصل كنیم، مادر مبتلا به بیماری‌های ویروسی، یا برخی از اختلالات ژنتیكی نبوده، در صورت عدم ابتلای مادر، به فریز نمونه اقدام می‌نماییم.
خوشبختانه در حال حاضر مشكلاتی كه در زمینه خون‌گیری وجود داشته، بسیار كم شده است ولی در مواردی مانند زایمان اورژانس یا مواردی كه مادر بنا به دلایلی، به موقع به كارشناس خون‌گیری اطلاع نمی‌دهد، در این حالت ممكن است كارشناس به موقع به بیمارستان مورد نظر نرسد، ولی تلاش كرده‌ایم تا موارد این چنینی را به حداقل برسانیم.
- دفاتر نمایندگی خون‌گیری در چه استان‌هایی فعال هستند؟
در 8 استان كشور دفاتر نمایندگی با آموزش نیروهای خون‌گیری فعالیت دارند. در استان‌های اصفهان، گیلان، كرمانشاه، كرمان، ایلام، فارس، همدان و یزد این امكان فراهم شده است تا افراد بتوانند از خدمات بانك خون بند ناف بهره‌مند شوند. در سایر استان‌هایی كه افراد به استفاده از این خدمات تمایل داشته باشند، با هماهنگی قبلی، كیت آموزش خون‌گیری برای وی ارسال شده، نمونه گرفته شده برای ما ارسال می‌گردد.
- آیا برای موارد اورژانس تدابیری نظیر آموزش پرسنل در نظر گرفته شده است؟
تفاهمنامه همكاری در تعدادی از بیمارستان‌ها تفاهمنامه همكاری به امضا رسیده و آموزش‌های لازم به پرسنل‌های اتاق عمل داده شده است ولی متاسفانه در مواردی كیت خون‌گیری كه در اختیار خانواده قرار داده‌ایم، بیماران هنگام مراجعه به بیمارستان كیت را همراه خود نداشته‌اند. در این موارد علی‌رغم اینكه پرسنل اتاق عمل قادر به انجام عمل خون‌گیری بوده‌اند، ولی به دلیل نبودن كیت عملا نمونه‌گیری خون بند ناف ممكن نبوده.
- آیا امكان انجام خون‌گیری خون بند ناف در مواردی كه هماهنگی لازم از قبل انجام نشده باشد، ممكن است؟
بله در موارد بسیاری علی‌رغم اینكه هماهنگی‌های لازم از قبل انجام نشده، پرسنل اقدام به عمل خون‌گیری نموده، پس از انجام كار خون‌گیری تنظیم قرارداد و پرداخت هزینه‌ها انجام گرفته است.
- آموزش پرسنل اتاق عمل فقط شامل استان تهران می‌شود؟
آموزش فقط در تهران انجام شده. اصولا در شهرستان‌ها مشكلی نداریم، با توجه به كافی بودن تعداد افراد خون‌گیر و محدودیت تعداد بیمارستان‌ها مشكلی از این لحاظ وجود ندارد.
- استفاده‌كنندگان از امكانات فوق، تحت پوشش بیمه‌ای قرار دارند؟
اخیرا، مذاكراتی با یكی از شركت‌های بیمه‌گزار صورت گرفته، این شركت پذیرفته است هزینه‌ها را در قالب پوشش بیمه‌ای تكمیلی تقبل كند، امیدواریم در صورت عقد قرارداد با شركت مذكور قبل از پایان سال جاری، شركت‌های بیمه‌ای دیگر نیز با ما اعلام همكاری كنند.
این نوید را می‌دهیم كه با یكی از شركت‌های بیمه‌ای بزرگ قرارداد را امضا كنیم. همچنین با توافق‌های انجام شده با شركت‌های بیمه‌گر نمونه‌های نگهداری شده نیز تحت‌پوشش بیمه قرار گرفته‌اند، یا در صورت به‌وجود آمدن مشكلات احتمالی هنگام نگهداری نمونه‌ها، امكان تامین خدمات بیمه‌ای فراهم گردد.
- نمونه گرفته شده از خون بند ناف برای افراد دیگر خانواده قابل استفاده است؟
از نظر تطابق ژنتیكی (HLA) نمونه گرفته شده، متعلق به نوزادی است كه نمونه خون از وی گرفته شده، ولی تطابق ژنتیكی در مورد پدر و مادر 50 درصد و خواهر و برادر تا 25 درصد شانس تطابق نمونه وجود دارد. در مواردی كه با رضایت پدر و مادر، نمونه برای فرد دیگری غیر از اعضای خانواده مورد استفاده قرار می‌گیرد، استفاده فرد موردنظر منوط به تطابق HLA (تطابق ژنتیكی) می‌باشد، در صورت تطبیق ژنتیكی محدودیتی برای فرد غیرخویشاوند وجود ندارد. به گونه‌ای كه در موارد ارتباط با بانك جهانی ممكن است نمونه‌ای از كشور دیگری درخواست شود، در این صورت تطابق ژنتیكی انجام گرفته، در صورت نتیجه مثبت، تامین و دریافت نمونه مورد نظر با راهكارهای تعیین شده قابل دریافت می‌باشد.
اما باید توجه داشت كه حجم سلول‌های خون بند ناف محدود است، هر فرد بالغی با هر میزان مشخصات فیزیكی (از نظر بدنی و وزن) قادر به استفاده از نمونه نیست. نمونه برای كودك یا نوجوانی با وزن كم قابل استفاده است. ولی در مواردی كه با تكثیر تعداد سلول‌ها، افزایش تعداد سلول‌ها را داشته باشیم به فرد بالغ نیز می‌توان نمونه را اهدا كرد. در حال حاضر تكثیر سلول‌ها انجام نمی‌گیرد، در آینده با انجام قابلیت كشت سلولی، محدود فعلی را در این زمینه نخواهیم داشت.
مقدار خون جمع‌آوری شده از بند ناف چه حد است؟
غالبا مقدار خون جمع‌آوری شده بیش از یك كیسه نمی‌شود كه شامل 600-500 میلیون سلول است، در موارد محدودی كه تعداد سلول‌ها بیش از یك میلیارد است، می‌توان خون گرفته شده را در كیسه و دو نوبت استفاده كرد.
نمونه گرفته شده تا چه مدت قابل نگهداری است؟ خون گرفته شده برای درمان چه بیماری‌هایی و تا چه حد كاربرد دارد؟
اینكه آیا نمونه گرفته شده برای فرد قابل استفاده است یا خیر، نمی‌توان دقیقا پیش‌بینی كرد. ولی با توجه به تجربه‌ای كه در دنیا وجود دارد، گفته می‌شود به تمام خانواده‌هایی كه امكان انجام این كار را دارند، توصیه می‌شود، خون بند ناف را ذخیره كنند ولی به خانواده‌هایی كه در معرض خطر بیشتری قرار دارند، مانند سابقه بیماری خاص یا بیماری‌های ژنتیكی كه احتمال دارد در آینده بیماری وی با استفاده از سلول درمانی قابل درمان باشد توصیه می‌شود حتما از این فرصت استفاده كنند. زیرا خواه ناخواه در آینده، پزشكی، از دارو درمانی به سمت سلول درمانی پیش می‌رود، همان‌گونه كه در حال حاضر در سلول‌های حیوانی درمان بسیاری از بیماری‌ها انجام شده و نتایج رضایت‌بخشی نیز در بر داشته است مانند: ضایعات قلبی، ضایعات عصبی، بیماری دیابت.
بر اساس گزارشات موجود، اخیرا از سلول درمانی با استفاده از سلول‌های بنیادی در بیماران دچار فلج مغزی استفاده شده است. در بیماری MS و پاركینسون نیز بر اساس گزارشات جهانی، درمان به سمت استفاده از سلول‌های بنیادی پیش می‌رود. ولی خوشبختانه بر اساس تجربه‌ای كه در كشور ما وجود دارد، در زمینه بیماری‌هایی كه منشاء خونی دارند مانند تالاسمی، سرطان‌ها (خصوصا سرطان‌های اطفال) كارهای انجام شده مراحل پایانی را طی می‌كند. لذا با استفاده از سلول‌های بنیادی درمان سرطان‌ها خصوصا درمان سرطان خون صورت می‌گیرد، ولی متاسفانه در كشورمان به علت محدودیت مراكز پیوند (وجود تنها یك مركز پیوند)، افراد متقاضی مجبورند مدت زیادی در نوبت بمانند.
در مورد مدت زمانی كه نمونه گرفته شده قابل نگهداری است، با توجه به زمانی كه شبكه جهانی مشخص كرده تعهد می‌دهیم تا 20 سال نمونه قابل نگهداری است، علت انتخاب مبنای 20 سال، این است كه از تاریخ تاسیس اولین بانك خون بند ناف 20 سال می‌گذرد، طبیعتا پس از گذشت زمان بیشتر، این زمان نیز قابل افزایش خواهد بود و در تعهدات بانك خون بند ناف لحاظ خواهد شد.
- در حال حاضر درمان سرطان‌های خون در كشور ما نیز انجام می‌گیرد؟
بله، ما حدود 8 مورد خانواده‌هایی را داریم كه فرزند اول آنها دچار سرطان خون یا تالاسمی بوده‌اند، در بارداری دوم مادر، نمونه خون بند ناف بچه گرفته شده، خوشبختانه نمونه خون بچه دوم با فرزند اول تطابق ژنتیكی داشته و قابل پیوند است. هم‌اكنون نیز با هماهنگی انجام شده با مركز پیوند دیگری نیز، قادر خواهیم بود در سال‌جاری حداقل 2 پیوند را برای 2 فرد از یك نمونه‌ای كه در بانك خود موجود داریم، انجام دهیم.
- در خارج از كشور چه موارد درمانی بر روی سلول‌های انسانی به اجرا درآمده كه امید می‌رود در آینده نزدیك در كشورمان نیز كاربردی شود؟
در حال حاضر، در خارج از كشور، در مورد بیماری سندروم داون، ضایعات قلبی، دیابت، فلج مغزی، انواع سرطان خون، تالاسمی و آنمی مادرزادی (آنمی فانكونی) نیز گزارشاتی ارسال شده. بر اساس گزارشات رسیده، از 2 خون بند ناف نیز استفاده شده است، این كار ابتكاری كاملا جدید است كه در دنیا در حال انجام است تا حجم كم نمونه جبران شود، به گونه‌ای كه دو خون بند ناف را از دو فرد جداگانه گرفته و با هم پیوند زده‌اند.
امروزه روز به روز تعداد بانك‌های خون بند ناف رو به افزایش است و بیش از 50 درصد از پیوندهایی كه انجام می‌گیرد، در بیماری‌های خونی با استفاده از سلول بنیادی خون بند ناف است. امیدواریم در كشور ما نیز این مورد جدی گرفته شود و توجه محققان و پزشكان ما نیز به استفاده از خون بند ناف بیشتر جلب شود.
- براساس پیش‌بینی‌های شما، چه مواردی از بیماری‌های مذكور در آینده نزدیك بر روی مدل‌های انسانی، كاربرد درمانی پیدا می‌كند؟
در ایران با استفاده از سلول‌های بنیادی بالغین (از مغز استخوان) درمان ضایعات قلبی در زمینه انسانی شروع شده است، همچنین در زمینه بیماری‌های پوستی، مطالعات مدل انسانی در مورد بیماری ویتیلیگو آغاز شده و طی 2-1 ماه آینده پذیرش بیماران این گروه در سطح عمومی انجام می‌شود. ولی با استفاده از سلول‌های بند ناف فعلا فقط بیماری‌های خونی كاربرد درمانی دارد. (در مورد بیماری‌های قلبی نیاز به مطالعات انسانی بیشتری وجود دارد، كه در چند دانشگاه علوم پزشكی كشور در حال انجام است.)
- لطفا بفرمایید اطلاع‌رسانی در زمینه استفاده از سلول‌های بنیادی تا چه حد در كاهش بار بیماری‌ها سودمند بوده است؟
در این زمینه هر چه اطلاع‌رسانی بیشتری انجام شود، مسلما استقبال مردم نیز بیشتر خواهد بود، در حال حاضر نیز علی‌رغم اینكه مدت دو سال است كه به طور فعال كار اطلاع‌رسانی را آغاز نموده‌ایم، ولی در طی این مدت بیش از 4600 نمونه جمع‌آوری شده است، ولی بر اساس گزارشات موجود از كشورهایی كه مدت 8-7 سال در این زمینه فعال هستند، علی‌رغم اینكه این كشورها برای اطلاع‌رسانی از سیستم‌های خاصی استفاده می‌كنند بیش از 3-2 هزار نمونه را نتوانسته‌اند جمع‌آوری كنند. ولی ما نیز نیاز به اطلاع‌رسانی بیشتری داریم، چه بسا مواردی كه متقاضیان هنگام مراجعه اظهار بی‌اطلاعی می‌كنند.
دكتر مرتضی ضرابی تاكید نمود، در بسیاری از موارد ممكن است در خانواده‌ای كه خون بند ناف را ذخیره كرده‌اند، نیازی به استفاده از نمونه نباشد. این مورد شبیه حق بیمه‌ای است كه افراد در موارد خاص پرداخت می‌كنند (مثلا بیمه حوادث)، ولی آرزو می‌كنند كه هرگز از آن حق بیمه استفاده نكنند. در این رابطه توصیه می‌كنیم، سرمایه‌گذاری در بحث بانك خون باید صورت گیرد، ضمن اینكه در صورت عدم نیاز به استفاده از نمونه برای خانواده، نمونه گرفته شده برای خانواده نیازمند دیگری استفاده می‌شود.
در حال حاضر نیز موارد بسیاری از مراكز پیوند بیمارستان شریعتی به ما مراجعه می‌كنند و تقاضای سلول بنیادی با مشخصات خاصی را دارند در حالی كه ما اجازه استفاده از آن نمونه را برای فرد دیگری نداریم.
- آیا شما راه‌اندازی بانك عمومی خون را در آینده در نظر دارید؟
بله، در صورت راه‌اندازی بانك خون عمومی، در صورت ذخیره بانك خون بند ناف برای افراد نیازمند پیوند، امكان استفاده از نمونه برای متقاضیان وجود دارد.
در حال حاضر نیز تمامی تجهیزات بانك عمومی خریداری شده و كاملا آماده بهره‌برداری است ولی به دلیل مشكلاتی كه در زمینه تامین اعتبارات اولیه وجود دارد، متاسفانه فعالیت بانك عمومی پس از مدت كوتاه یك ماهه متوقف شد، برای ادامه فعالیت و آغاز به كار مجدد بانك عمومی خون نیازمند حمایت بیشتر از وزارت بهداشت هستیم.
- آیا در مراكز درمانی، برای پرسنل دوره‌های رایگان جهت آموزش خون‌گیری در نظر گرفته شده است؟
با توجه به اینكه متخصصین زنان و ماماها در ارتباط مستقیم با این امر قرار دارند، در مراكز استان‌هایی كه دفاتر بانك خون راه‌اندازی می‌شود، قبل از راه‌اندازی، با همكاری دانشگاه علوم پزشكی مربوطه، همایش یك روزه‌ای را برگزار می‌كنیم كه در آن متخصصان و كلیه كادر پزشكی با امتیاز بازآموزی شركت می‌كنند و كلیاتی را در رابطه با بحث سلول‌های بنیادی و كاربردهای درمانی آن، ارائه می‌دهیم. در پایان نیز نحوه انجام خون‌گیری را آموزش می‌دهیم.
در مواردی كه همكاران پزشك و گروه پزشكی موفق به شركت در این همایش نمی‌شوند، در صورت تمایل به آموزش با ایشان همكاری می‌كنیم.
- از فرصتی كه در اختیار ما قرار دادید، سپاسگزارم.
من نیز به نوبه خود از شما تشكر می‌كنم.
