شب ادراری
در سراسر دنیا، هر شب پس از خاموش شدن چراغ‌ها، میلیون‌ها كودك به خواب می‌روند و رختخواب‌شان را خیس می‌كنند. شبادراری (تخلیه غیرارادی مثانه بعد از سن مورد انتظار) وضعیتی رایج در میان كودكان و نوجوانان و مساله‌ای تنش‌زا برای والدین و كودكان می‌باشد. اغلب كودكان پس از خیس كردن رختخواب دچار شرم می‌شوند و والدین نیز ممكن است آزردگی و عصبانیت خود را نشان دهند. آنها نمی‌دانند كه آیا شبادراری عمدی بوده یا به خاطر تنبلی كودك اتفاق افتاده است.
شبادراری به معنای خیس كردن محل خواب هنگام شب است. در دو یا سه سال اول زندگی جنبه فیزیولوژیك دارد، ولی بعد از این سنین به ویژه برای والدین ایجاد دردسر می‌كند. شبادراری ممكن است ثانویه بوده به علت تكامل دیررس سیستم عصبی عضلانی پیشابراه مثانه باشد، ولی با علامتی از بیماری عضوی (ارگانیك) تظاهر كند. چنانچه خیس كردن لباس در طول روز نیز رخ دهد یا علائم ادراری دیگر وجود داشته باشد و یا بعد از سنین پنج تا شش سالگی ادامه یابد، بررسی دستگاه ادراری الزامی است.
یكی از عوامل مهم شبادراری تلاش مصرانه و قبل از موعد مادر برای تعلیم آداب توالت است. مادر این عمل را قبل از آمادگی فیزیولوژیك كودك (معمولا پانزده تا هجده ماهگی) شروع می‌كند.
بسیاری از روانشناسان معتقدند شرایطی كه كودك تحت آن بر روی عمل دفع و ادرار خود كنترل پیدا می‌كند، نقش بسیار مهمی در رشد شخصیت كودك دارد؛ بنابراین آموزش توالت برنامه‌ای است كه به حوصله، دقت و آگاهی زیادی نیاز دارد. هنگامی كه مادر تصمیم می‌گیرد به فرزند خود یاد دهد كه عمل دفع را در محل مخصوص و تحت شرایط ویژه‌ای كه جامعه آن را «مناسب» تلقی می‌كند انجام دهد، وی همان مهارت‌ها (یا عدم مهارت) را در زمینه‌های دیگر تربیت نیز به كار می‌بندد. به این ترتیب، مادر نه تنها روی پاسخ‌های خاص كودك در رابطه با عمل دفع، بلكه روی همه رفتارهای او، كه مجموعه آنها شخصیت كودك را می‌سازند، نیز تاثیر می‌گذارد.
آموزش‌های مربوط به دفع اغلب توسط والدین و از یكسالگی آغاز می‌شود و در حدود دو و نیم تا سه سالگی پایان می‌پذیرد. معمولا كودكان عادت‌های مرتبط با عمل دفع را به ترتیب زیر می‌آموزند:
1- نگهداری یا كنترل مدفوع در شب
2- نگهداری یا كنترل مدفوع در روز
3- نگهداری یا كنترل ادرار در روز
4- نگهداری یا كنترل ادرار در شب
انواع شبادراری
بیشتر كودكان دچار شبادراری اولیه هستند؛ به این معنی كه آنها از زمان نوپایی رختخواب‌شان را خیس می‌كنند و كنترل ادرار را به دست نیاورده‌اند. والدین نباید احساس گناه را در كودك به وجود بیاورند تا آنها فكر كنند كار نادرستی انجام داده‌اند.
شبادراری اولیه ممكن است با اختلالات دیگری مانند اختلال كمبود توجه، بیش‌فعالی (ADHD) یا كم‌خونی داسی‌شكل ارتباط داشته باشد. برخی از كودكان شبادراری ثانویه دارند؛ به این معنی كه حداقل به مدت چند ماه رختخواب‌شان را خیس نمی‌كنند و بعد از آن دچار شبادراری می‌شوند. این مساله می‌تواند به دلیل بعضی از مشكلات جسمانی مانند عفونت مجاری ادرار یا بیماری دیابت باشد. همچنین ممكن است به علت فشار روانی ظهور كند (مثلا تولد یك بچه دیگر) كه موجب احساس حسادت و یا ناامنی در كودك می‌شود.
تقسیم‌بندی دیگر، شبانه و روزانه بودن بی‌اختیاری ادرار است. بیشتر كودكانی كه بی‌اختیاری ادرار دارند، دچار شبادراری هستند. آنها در حال خواب خود را خیس می‌كنند. اما بعضی از كودكان در حالی كه بیدار هستند خود را خیس می‌كنند كه به آن بی‌اختیاری روزانه می‌گویند.
گاهی اوقات یبوست نیز می‌تواند با بی‌اختیاری ادرار ارتباط داشته باشد كه در موارد جدی با آلودگی لباس زیر كودك همراه است و به آن بی‌اختیاری مدفوع گفته می‌شود. معمولا تغییراتی در رژیم غذایی كودك می‌تواند باعث به وجود آمدن یبوست خفیف شود، اما در موارد جدی یبوست به درمان نیاز دارد، زیرا ممكن است به عدم كنترل ادرار منجر شود.
علل شبادراری
با اینكه متخصصان بر این باورند كه نباید كودك را برای شبادراری سرزنش یا حتی او را مجبور كرد شبادراری را متوقف كند، ولی هرگز نباید نسبت به آن بی‌توجه بود. اغلب كودكانی كه شبادراری دارند، از این موضوع بسیار ناراحتند و نمی‌توانند بر این مشكل غلبه كنند. برخورد با این كودكان با رفتاری كه معنی «اهمیت نمی‌دهم» دارد، كودك را عصبانی و حساس كرده و در چنین شرایطی احساس می‌كند كه با مشكلی حل‌نشدنی روبه‌رو است. بسیاری از این كودكان دعوت دوستان‌شان را برای اینكه در منزل آنها بخوابند، رد می‌كنند و به اردوها و پیك‌نیك‌ها نمی‌روند. جای بسی تاسف است علی‌رغم اینكه امروزه اطلاعات بسیاری درباره شبادراری و راه‌های درمان آن وجود دارد، هنوز هم شبادراری مساله‌ای است كه اعتماد به نفس كودكان را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد (كاربر، ترجمه خزعلی و همكاران، 1381).
دلایل متعدد جسمی یا روانی برای شبادراری وجود دارد كه می‌تواند به معالجه و درمان موثر كمك كند. (داگلاس، ترجمه جمالفر، 1374).
قبل از تشخیص علل شبادراری، باید موارد زیر در نظر گرفته شود:
- آیا سابقه شبادراری وجود دارد؟
- كودك اغلب چگونه و در چه زمانی از روز ادرار می‌كند؟
- كودك در چه مواقعی رختخوابش را خیس می‌كند؟ آیا هنگامی كه بیقرار، آشفته و تحت تاثیر فشارهای روانی است، خود را خیس می‌كند؟
- آیا كودك قبل از رفتن به رختخواب، نوشیدنی‌های گازدار و حاوی كافئین، آب‌میوه و یا مقدار زیادی آب نوشیده است؟
- آیا كودك در ادرار كردن مشكل دارد؟
در صورت مشاهده موارد مشكوك، انجام آزمایش‌های لازم در ارتباط با عفونت یا سایر عوامل جسمانی ضروری است. نتیجه این آزمایش‌های به متخصص در زمینه تشخیص مشكل كودك كمك می‌كند كه آیا شبادراری به علت تاخیر رشدی، بیماری و مشكلات جسمانی است یا ریشه در مشكلات خانوادگی و عاطفی دارد.
تنها یك درصد از علل شبادراری به بیماری‌هایی مانند عفونت كلیه یا مثانه، دیابت و یا نقص‌هایی در مجاری ادرار كودك مربوط است. همچنین كودك ممكن است به سختی ادرار كند. علائم زیر در هر سنی باید مورد توجه قرار گیرد:
- فشار غیرمعمول در حین ادرار، جریان باریك و كوتاه ادرار و ترشحات دائمی و یا ترشحاتی بعد از ادرار.
- ادرار تیره یا آلودگی‌هایی بر روی لباس زیر یا لباس خواب كودك.
- سوزش در حین ادرار كردن
با توجه به مطالبی كه عنوان شد، علل جسمانی و پزشكی شبادراری به شرح زیر است:
تاخیر رشدی: باكوین با توجه به پژوهش‌ها خاطرنشان كرد كه ادامه شبادراری پس از پنج سالگی مربوط به تاخیر رشدی مكانیزم‌های خاص بدن است. این نظریه تحت عنوان عدم رشد كنترل غشایی بر مكانیزم‌های واكنشی زیر پوستی مطرح شده و به علت عدم رشد فیزیولوژیكی یا نقص یادگیری (زمانی كه كودك واكنش‌های لازم را برای كنترل مثانه نیاموخته است)، به وجود می‌آید.
وراثت: یكی از مهم‌ترین دلایل شبادراری، وراثت و یا سابقه شبادراری فامیلی است. كودكانی كه در بستگان درجه اول‌شان دو یا چند نفر سابقه شبادراری داشته‌اند، دیرتر از دیگران مهارت كنترل مثانه را كسب می‌كنند. فراوانی افراد مبتلا به شبادراری در اعضای دیگر خانواده، مستقیما به نزدیكی ژنتیكی آنها مربوط می‌شود. دوقلوهای یك‌تخمكی (دوقلوهای یكسان) مبتلا به شبادراری، دو برابر بیشتر از دوقلوهای دوتخمكی (دوقلوی غیریكسان) هستند. اهمیت عوامل ژنتیكی در رابطه با شب‌ادراری‌های اولیه به مراتب بیشتر از شبادراری ثانویه است (داگلاس، ترجمه جمالفر، 1374).
عمق خواب: بسیاری از كودكان آنقدر عمیق به خواب می‌روند كه علامت‌هایی را كه مثانه به دلیل پرشدن به مغز می‌فرستد، دریافت نمی‌كنند. بنابراین، رختخواب‌شان را خیس می‌كنند. برخی كودكان افزون بر این مشكل، مثانه كوچكی نیز دارند.
پس از بررسی علل جسمانی و پزشكی شبادراری، اكنون شرح مختصری از علل عاطفی و مشكلات خانوادگی ارائه می‌شود.
گاه كودكی كه توانایی كنترل ادرار را به دست آورده است، مجددا شروع به خیس كردن رختخواب خود می‌كند. معمولا ریشه چنین اتفاقاتی را باید در وقایع تنش‌زای زندگی كودك جست‌وجو كرد. این شرایط تنش‌زا می‌تواند تغییری بزرگ در زندگی كودك، مانند به دنیا آمدن یك بچه در خانه، تغییر مكان یا طلاق باشد. همچنین ممكن است به دلیل اتفاق بدی باشد كه برای كودك رخ داده است؛ نظیر سوء‌استفاده جنسی یا بدرفتاری جسمی با كودك.
آشفتگی‌های عاطفی و فشار روانی در خانواده، ارتباط نزدیكی با شبادراری در كودكان زیر پنج سال دارد. ریچمن و همكاران (1982) دریافتند كه شبادراری در كودكانی كه دارای اختلال‌های رفتاری هستند، نسبت به كودكانی كه چنین مشكلاتی ندارند بیشتر است (داگلاس، ترجمه جمالفر، 1374). به علاوه كودكانی كه دچار آشفتگی عاطفی می‌شوند، دوره شب ادراری‌شان نیز طولانی‌تر است.
فشارهای جسمانی و روانی در سنین دو تا سه سالگی موجب طولانی‌تر شدن مدت شبادراری پس از چهار سالگی خواهد بود. كودكانی كه در سنین زیر چهار سال (به‌خصوص سه و چهار سالگی) وقایع مضطرب‌كننده و استرس‌زا برایشان رخ نداده است، كمتر از كودكانی كه در معرض این وقایع بوده‌اند، رختخواب خود را خیس كرده‌اند. اما نكته مهم در مورد شبادراری كودكان به علت محیط‌های متشنج خانوادگی این است كه شبادراری به نوعی واكنش اعتراضی و در عین حال ناخودآگاه در نزد كودكان می‌باشد. بررسی‌های گسترده نشان می‌دهد مسائل اقتصادی نقشی محوری در بروز تشنجات خانوادگی دارد.
از این رو در نگرش جدید، شبادراری كودكان فقط موضوعی محدود و مربوط به والدین و كودك نیست و دولت‌ها می‌توانند با ایجاد نهادها و سازمان‌های مرتبط با آموزش و درمان نقش عمده‌ای در این زمینه داشته باشند.
