زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

محدثه آصفری؛ کارشناس ارشد بهداشت و ایمنی موادغذایی

روند تغییرات جمعیت روی زمین درگذر تاریخ بسیار جالب‌توجه است. طبق گزارش‌ها بانک جهانی سال 2008، جمعیت جهان از رشد 13 درصدی برخوردار بوده است و این افزایش جمعیت جهان نیاز به تولید بیشتر محصولات کشاورزی را خواهان است. هم‌اکنون از هر هفت نفر در جهان یک نفر به غذای کافی و سالم دسترسی ندارد، همین مسئله منجر به ایجاد ابتکارات و نوآوری‌هایی در صنعت غذا شده است. ازجمله مهم‌ترین فناوری‌های نوین و تأثیرگذار در عرصه علوم پزشکی که می‌توان به آن اشاره نمود، علم زیست‌فناوری یا بیوتکنولوژی نوین (زیست‌فناوری) است.

انواع محصولات تراریخته موجود در دنیا

تاکنون حدود 31 محصول ترا ریخته در دنیا تولیدشده که 20 محصول مصرف غذایی دارند و بقیه گیاهان یا حیواناتی هستند که با اهداف دیگر تولیدشده‌اند. حدود 99 درصد کشت گیاهان ترا ریخته در دنیا به چهار محصول سویا، پنبه، ذرت و کلزا اختصاص‌یافته است.

سویا، کلزا، ذرت، پنبه، تخم کتان، برنج، بادمجان، سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی، کدو، چغندرقند، نیشکر، ملون، سیب‌درختی، آلو، لوبیا، فلفل شیرین، آناناس، پاپایا، لوبیا و گندم محصولات تراریخته ای هستند که مصرف غذایی دارند. غذاهای تولیدشده با استفاده از این گیاهان نیز اغلب به‌عنوان مواد غذایی GM شناخته می‌شوند.

ماهی سالمون ترا ریخته با نام (Aqua advantage) نیز تنها حیوان ترا ریخته‌ای است که تا به امروز توسط اداره غذا و داروی آمریکا تأییدشده است.

آمار محصولات ترا ریخته

فروش تجاری غذاهای تغییر ژنتیکی یافته در سال (1994) زمانی که کالگرین نخستین بار گوجه‌فرنگی ترا ریخته با نام "Flavor Saver" را با تأیید اداره غذا و داروی آمریکا به فروش رساند، آغاز شد. از سال 1996 کشت و تجارت سویا و ذرت ترا ریخته در سراسر جهان آغاز شد. کشت محصولات ترا ریخته دنیا از 50 میلیون هکتار در سال 2001 به بیش از 189 میلیون هکتار در سال 2017 رسیده است.

به‌طور عمده تمرکز کشاورزان بر محصولات زراعی مانند سویا، ذرت، پنبه و کلزا بود و باقی محصولات تنها یک درصد از کشت محصولات ترا ریخته را به خود اختصاص می‌دهند. در حال حاضر محصولات ترا ریخته در 24 کشور دنیا کشت می‌شوند که ازنظر میزان تولید کشورهای آمریکا، برزیل، آرژانتین، کانادا و هند در رتبه‌های اول تا پنجم قرارگرفته‌اند.

اهداف تولید محصولات تراریخته

گیاهان ترا ریخته دنیا دارای صفات مقاومت به علف‌کش و یا حشرات هستند. مقاومت به بیماری‌های ویروسی، باکتریایی و قارچی و همچنین مقاومت به تنش‌های محیطی ازجمله خشکی و کم‌آبی از اهداف توسعه کشت محصولات ترا ریخته است.

مقاومت به آفات بدون استفاده از آفت‌کش‌ها، مقاومت به علف‌کش‌ها، مقاومت به بیماری‌های ویروسی، باکتریایی و قارچی، کاهش زمان رسیدگی محصول، بهبود کیفیت غذا (افزایش محتوای ویتامینی، پروتئینی و اصلاح ویژگی‌های کیفی، کاهش حساسیت‌زایی، بهبود عطروطعم)، مقاومت به تنش‌های محیطی مانند سرما، خشکی، شوری خاک و.... از دیگر مزایای تولید محصولات ترا ریخته است.

تغییر ژنتیکی باهدف دارویی نیز بکار برده می‌شود و ازجمله آن‌ها می‌توان به اعمال تغییرات ژنتیکی در میوه‌ها باهدف ایجاد یک نوع واکسن (علیه بیماری هاری، اسهال خونی، وبا، مقاومت به ویروس‌ها) و همچنین تغییرات به‌منظور افزایش فلاوونوئیدها و یا تولید آنتی‌بادی اشاره نمود.

تفاوت محصولات اصلاح ژنتیکی و تغییر ژنتیکی یافته

واژه زیست‌فناوری و یا بیوتکنولوژی نخستین بار در سال ۱۹۱۹ از سوی (Karl Ereky) و (Gebel Rafieeha) به مفهوم استفاده از موجودات زنده و ارگانیسم‌ها برای توسعه یا تولید محصولات از سیستم‌های زیستی، موجودات زنده یا مشتقات آن بکار گرفته شد. در بیوتکنولوژی هدف تغییر ژن سلول است و درواقع سلول‌هایی که در یک خانواده طبقه‌بندی نمی‌شوند و جزء یک دسته نیستند را باهم تلفیق می‌نمایند.

 به عبارتی بیوتکنولوژی مدرن، روش‌های سنتی اصلاح نژاد برای دستیابی به صفات جدید در گیاهان و حیوانات را شامل نمی‌شود. درواقع در صنایع غذایی اصلاح نژاد عملی برای بهبود وضعیت ظاهری و کیفیت محصولات غذایی بر اساس ذائقه و سلیقه مصرف‌کننده می‌باشد که از طریق نوترکیبی طبیعی رخ می‌دهد ولی تغییر ژنتیکی ترکیب گونه‌های متفاوت و تغییر در ژنتیک جاندار است. این عمل اجازه می‌دهد ژن‌های منتخب از یک موجود به موجود دیگر و همچنین بین گونه‌های غیر مرتبط منتقل شود. تکنیک‌های مهندسی ژنتیک برای معرفی صفات جدید و نیز کنترل صفات جدید نسبت به صفات قبلی امکان‌پذیر است. در موجود تغییریافته ژنتیکی با استفاده از روش‌های بیوتکنولوژی نوین، تغییراتی در DNA آن موجود ایجاد می‌شود. در این روش جدید، ژن موردنظر را از یک موجود زنده به موجود زنده دیگر با گونه‌ای متفاوت منتقل می‌کنند. به مواد غذایی تولیدشده با این روش مواد غذایی تغییر ژنتیک یافته (GM Food) می‌گویند.

در مورد ارزش تأثیرگذاری صنعت بیوتکنولوژی پیش‌بینی‌شده است که در سال ۲۰۳۰ زیست‌فناوری می‌تواند در تولید ۵۰ درصد محصولات کشاورزی، ۸۰ درصد محصولات دارویی و ۳۵ درصد محصولات صنعتی مؤثر باشد، به‌طوری‌که دنیا معتقد است زیست‌فناوری نوین یکی از هفت صنعت کلیدی است و سرنوشت 8 میلیارد نفر جمعیت کره زمین را در سال 2030 میلادی رقم خواهد زد.

جایگاه محصولات ترا ریخته در ایران

با توجه به این‌که هر یک از مواد غذایی ترا ریخته باید به‌صورت یک‌به‌یک مورد آزمایش قرار گیرند تا اثرات آن‌ها حتی در درازمدت و نسل‌های آینده نیز مورد ارزیابی قرار گیرند و بتوان آن را به‌عنوان یک غذای بی‌خطر در نظر گرفت؛ شک و شبهات بسیاری در رابطه با مصرف این محصولات به میان آمده است. وضعیت قانونی و نظارتی بر غذاهای GM متفاوت است، درحالی‌که برخی از کشورها آن‌ها را ممنوع یا محدود می‌کنند و برخی دیگر اجازه می‌دهند تا این غذاها با مقررات بسیار متفاوت مورد مصرف قرار گیرند.

وقوع مخاطرات زیست‌محیطی بسیار جدی و غیرقابل‌برگشت، ایجاد مقاومت دارویی در فلور میکروبی یک اجتماع، انتقال ناخواسته ژن از موجود دستکاری‌شده ژنتیکی به سایر منابع و ذخایر ژنتیکی و ایجاد تغییرات ژنتیکی در گیاهان و یا جانوران محیط، افزایش مقاومت در موجودات هدف یا حساسیت در موجوداتی که هدف برنامه‌های اصلاحی و انتقال ژن نیستند، افزایش آلاینده‌های بیولوژیک به دلیل رهاسازی اسیدهای نوکلئیک، مقاومت به آنتی‌بیوتیک‌ها، انتقال افقی ژن، جنبه‌های اقتصادی، تغییر اکوسیستم‌های طبیعی، بروز حساسیت و آلرژی‌های غذایی و سمیت زایی، مخاطرات احتمالی برای سلامتی انسان و نگرانی‌هایی در رابطه با شیوع برخی

بیماری‌ها نظیر اوتیسم، اختلالات دستگاه گوارش و بیماری‌های کلیوی ازجمله نگرانی‌ها و انتقادات مطرح‌شده بر ضد غذاهای تغییر ژنتیکی یافته می‌باشند. در ایران نیز فقدان مطالعات و تحقیقات کافی در زمینه تأثیرات محصولات ترا ریخته بر سلامت و محیط‌زیست و همچنین کافی نبودن زیرساخت‌های لازم برای بررسی خطرات احتمالی این محصولات مانند نهادها و نیروی انسانی ارزیاب، آزمایشگاه‌های تخصصی، منابع و بودجه باعث ایجاد نظرات چندگانه نسبت به این محصولات شده است.

اعتقاد بر اینکه اساساً ارزیابی نظام‌مندی برای سنجش خطرات احتمالی و نیز همبستگی بیماری‌های حاد جامعه با مصرف این غذاها صورت نگرفته و عدم وجود گزارش‌های مرتبط با سلامت، لزوماً به دلیل سلامت این محصولات نبوده و می‌تواند به دلیل کمبودهای ذکرشده باشد.

ایمنی محصولات تراریخته

ارزیابی ایمنی و سلامت مواد غذایی ترا ریخته بر پایه مطالعات جامع و علمی است. این مطالعات که باید طبق پروتکل‌های معتبر انجام گیرد هرگونه خطر بالقوه و محتمل کوتاه و طولانی‌مدت را موردبررسی قرار می‌دهد. تاکنون هیچ موردی از اثرات ناخواسته بر سلامت انسان که ناشی از مصرف مواد غذایی ترا ریخته در کشورهای مصرف‌کننده باشد گزارش نشده است. از طرفی عدم وجود گزارشات زیان‌بار می‌تواند به دلیل ایجاد اثرات طولانی‌مدت در نسل‌های بعدی و عدم دسترسی در بازه زمانی کنونی باشد.