دكتر نوشین صحابی، جراح و متخصص زنان، زایمان و نازایی
كیست تخمدان
در یك تعریف ساده، آماس حاوی مایع را كه درون یا روی یك یا هر دو تخمدان رشد می‌كند، كیست تخمدان گویند. این كیست‌ها انواع بسیاری دارند که شایع‌ترین آنها «كیست فولیكولی» است. در این نوع کیست، یكی از فولیكول‌هایی كه تخمك در آن رشد می‌كند، بزرگ شده و از مایع پر می‌شود. این نوع كیست ممكن است تا قطر 5 سانتیمتر رشد كند و معمولاً یك عدد است؛ اما در برخی مواقع تخمدان بزرگ می‌شود و درون آن كیست‌های متعدد كوچك رشد می‌كنند.
به این حالت سندرم تخمدان پلی‌كیستیك می‌گویند.برخی كیست‌ها ممكن است در كورپوس لوتئوم تشكیل شوند كه البته شیوع آن كمتر است. كورپوس لوتئوم بافت زردی است كه از یك فولیكول پس از رهاسازی تخمك رشد می‌کند. این كیست‌ها حاوی خون هستند و گاه به قطر 3 سانتیمتر می‌رسند.
كیست درموئید هم كیستی حاوی سلول‌هایی است كه به‌طور طبیعی در هر قسمت بدن، نظیر سلول‌های پوست و مو، یافت می‌شوند.كیست آدنوما، كیستی است كه از یك نوع سلول تخمدان رشد می‌کند. توده‌های تخمدان ممکن است خوش‌خیم باشند و خودبه‌خود یا با یك دوره درمان دارویی از بین بروند و یا بدخیم بوده و نیاز به جراحی و درمان‌های دارویی و پیگیری پس از جراحی داشته باشند. اندازه این توده‌ها هم با یکدیگر متفاوت است.
كیست‌ها و توده‌های تخمدان
در طول سال‌های باروری، توده‌های خوش‌خیم، شایع‌ترین توده‌های تخمدان هستند که ممكن است عملكردی یا نئوپلاستیك باشند. توده‌های نئوپلاستیك هم ممكن است خوش‌خیم یا بدخیم باشند.
توده‌های عملكردی تخمدان
توده‌های عملكردی تخمدان شامل كیست‌های فولیكولی و كیست‌های جسم زرد هستند. حدود دوسوم توده‌های تخمدان، در طول سال‌های باروری ممکن است به وجود آیند که بیشتر آنها خوش‌خیم هستند و دوسوم آنها در سنین 20 تا 42 سالگی رخ می‌دهند. احتمال اینكه توده اولیه تخمدان در بیماران زیر 45 سال بدخیم باشد، كمتر از 1 به 15 است.
علائم
علائم شایع‌تر عبارتند از: ورم و اتساع شكم، درد یا احساس ناراحتی در شكم، احساس فشار در قسمت پائینی شكم و علائم ادراری یا گوارشی.اگر تومور از نظر هورمون فعال باشد، ممكن است علائم عدم تعادل هورمونی، مانند خونریزی از واژن در ارتباط با تولید استروژن وجود داشته باشد. در صورت پیچ‌خوردگی تخمدان‌ها، پاره شدن كیست تخمدان یا خونریزی در داخل كیست تخمدان، ممكن است درد شدیدی ایجاد شود.
توده خوش‌خیم یا بدخیم؟
یافته‌های لگنی در بیماران مبتلا به توده‌های خوش‌خیم و بدخیم متفاوت است. توده‌هایی كه یكطرفه، كیستیك، متحرك و صاف هستند، بیشتر خوش‌خیمند؛ در حالی كه توده‌های دوطرفه، توپر، ثابت و نامنظم كه با تجمع مایع در شكم (آسیت) و ندول‌هایی در ناحیه پشت رحم در لگن همراهند و سرعت رشد آنها زیاد است، احتمالاً بدخیم هستند. هنگام بررسی توده‌های تخمدان، توجه به دهه زندگی بیمار، اهمیت بسیاری دارد. توده‌های تخمدان در سنین باروری با بیشترین احتمال خوش‌خیم هستند؛ اما باید احتمال بدخیمی را نیز مد نظر داشت.
توده‌های خوش‌خیم تخمدان
كیست‌های فولیكولی، كیست‌های جسم زرد گروه كیست‌های عملكردی تخمدان را تشكیل می‌دهند. تمام این ضایعات خوش‌خیم و معمولاً بدون علامت هستند و نیاز به جراحی ندارند.
عوامل خطر
كشیدن سیگار با افزایش خطر ابتلا به كیست‌های عملكردی همراه است و مصرف قرص‌های تركیبی جلوگیری از حاملگی، خطر ابتلا به آنها را کاهش می‌دهد.
شیوع انواع كیست‌ها
شایع‌ترین كیست عملكردی، كیست فولیكولی است كه قطر آن به ندرت به بیش از 8 سانتیمتر می‌رسد. اگر قطر فولیكول یك كیست بیش از 3 سانتیمتر باشد، می‌توان لگن آن را به عنوان كیست فولیكولی در نظر گرفت. این كیست‌ها معمولاً به‌طور اتفاقی، در معاینه لگن، یافت می‌شوند؛ اما در برخی موارد ممكن است پاره شوند و باعث بروز درد و نشانه‌های صفاقی گردند.
این كیست‌ها با درمان انتظاری معمولاً در عرض 8-4 هفته از بین می‌روند.كیست‌های جسم زرد، شیوع كمتری نسبت به كیست‌های فولیكولی دارند. این كیست‌ها ممكن است پاره شده در داخل شكم خونریزی كنند و نیاز به جراحی داشته باشند.بیمارانی كه داروی ضد انعقاد خون مصرف می‌كنند، بیشتر در معرض خطر پارگی قرار دارند.
این پارگی معمولاً در روزهای 26-20 از شروع عادت ماهانه و اغلب در سمت راست اتفاق می‌افتد و ممكن است حین نزدیكی جنسی رخ دهد.كیست‌های پاره‌نشده جسم زرد ممكن است سبب ایجاد درد شوند كه احتمالاً به علت خونریزی داخل حفره بسته كیست تخمدان است. گزارش شده كه درمان با قرص های جلوگیری از حاملگی، خطر كیست‌های عملكردی تخمدان را به میزان زیادی كاهش می‌دهد.
سایر توده‌های خوش‌خیم تخمدان
زنان مبتلا به اندومتریوز ممكن است دچار كیست‌های شكلاتی (اندومتریزه) شوند كه گاهی اندازه آنها به 8-6 سانتیمتر می‌رسد. این توده‌ها با تحت نظر گرفتن بیمار از بین نمی‌روند.تخمدان‌های بزرگ و پلی‌كیستیك (PCOS) هم از علل بزرگی تخمدان هستند كه در مواردی با سایر ویژگی‌های سندرم PCOD همراه می‌باشند. درمان این كیست‌ها طبی است و نیاز به جراحی ندارد.
سایر توده‌های تخمدان
كیست‌های درموئید از شایع‌ترین توده‌های تخمدانی در سنین باروری و كمتر از 2 درصد آنها بدخیم هستند (در زنان بالای 40 سال، احتمال بدخیمی بیشتر است). خطر پیچ‌خوردگی در كیست‌های درموئید، تقریباً 15 درصد است که در 10 درصد موارد این كیست‌ها دوطرفه هستند.
تقریباً همیشه تنها كیست خارج می‌گردد و باقیمانده تخمدان حفظ می‌شود.خطر تومورهای اپی‌تلیال تخمدان با بالا رفتن سن افزایش می‌یابد (كیست‌های آدنوم سروزی شایع‌ترین آنها هستند).تومورهای سروزی عموماً خوش‌خیمند و تنها 10-5 درصد آنها قدرت بدخیمی حد فردی دارند و 25-20 درصد بدخیم هستند. نوع دیگر، تومورهای موسینی تخمدان هستند كه ممكن است خیلی بزرگ شوند. 10-5 درصد این تومورها بدخیم هستند.سایر تومورهای خوش‌خیم تخمدان عبارتند از: فیبروم، تومور، برنر و اشكال تركیبی تومورها.
