منیره دادخواه؛ كارشناس ارشد تغذیه و رژیم درمانی، انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایی كشور
كم‌خونی وضعیتی است كه در آن به علت كاهش میزان هموگلوبین و یا نقص در اندازه و تعداد گلبول‌های قرمز، فعالیت طبیعی آنها درخون محدود شده و دچار اختلال می‌گردد.
كم‌خونی به علل گوناگونی بروز می‌كند؛ ولی در اكثر موارد، ریشه تغذیه‌ای دارد. به عبارتی، بر اثر كمبود دریافت برخی از مواد مغذی، ساخت طبیعی گلبول‌های قرمز مختل می‌شود. دریافت كافی پروتئین، آهن، دسته‌ای از ویتامین‌های گروه B، ویتامین C و...، برای پیشگیری از كم‌خونی ضروری است.
باید توجه داشت كه قبل از شروع هر نوع درمان، ابتدا باید با روش‌های آزمایشگاهی، نوع و علت كم خونی مشخص گردد. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، حدود یك سوم از جمعیت دنیا به كمبود آهن كه اصلی‌ترین علت بروز كم خونی تغذیه‌ای است، دچار می‌باشند. كم‌خونی فقر آهن بین جمعیت زنان به دلیل شرایط خاص فیزیولوژیك شایع تر از مردان است. در بسیاری از كشور‌ها، بیشترین موارد كم‌خونی در بین كودكان زیر دو سال، دختران نوجوان، زنان در سنین باروری و دوران بارداری مشاهده می‌شود. ورزشكاران و دوندگان حرفه‌ای زن نیز چنانچه آهن كافی را از رژیم غذایی و یا مكمل‌های تغذیه‌ای دریافت نكنند، به كم‌خونی مبتلا می‌گردند.
بدن ما به مقدار ناچیزی آهن در روز نیاز دارد؛ ولی تامین همین مقدار بسیار حیاتی است. سهم عمده‌ای از این آهن صــرف ساخت هموگلوبین در گلبـول‌های قرمـز و مابقـی صرف ساخت میوگلوبین (پروتئین آهن‌دار) عضله، برخی از آنزیم‌ها و تركیبات شیمیایی مهم حاوی آهن در بدن می‌شود. در كم‌خونی فقر آهن، هم اندازه گلبول‌های قرمز خون كوچك شده (میكروستیك) و هم با كاهش هموگلوبین، گلبول‌ها كمرنگ (هیپوكرومیك) می‌شوند.
برای پیشگیری و یا كنترل كم خونی فقر آهن، ابتدا باید علل ایجاد آن را به خوبی بشناسیم.
عمده ترین علل ایجاد كم‌خونی فقر آهن
دریافت كم آهن از رژیم غذایی روزانه
این وضعیت را می‌توان در بین برخی از گیاهخواران، نوجوانان و جوانانی كه نسبت به كیفیت رژیم غذایی خود بی‌توجه هستند و یا اقشار كم‌درآمد جامعه كه قادر به خرید و مصرف كافی منابع حیوانی آهن (انواع گوشت) نمی‌باشند، مشاهده كرد.
جذب و دسترسی ناكافی به آهن
شاید بتوان گفت كه میزان جذب آهن از روده كه باعث دسترسی بدن به آن می‌شود، مهم‌تر از مقدار آهن دریافتی از رژیم غذایی است. میزان جذب به عوامل مختلفی بستگی دارد و در این میان نوع آهن و شكل الگوی غذایی از اهمیت خاصی برخوردار است.
آهن در مواد غذایی به دو شكل مختلف وجود دارد: آهن «هم» موجود در جگر (گوسفند/ گوساله) و انواع گوشت‌ها كه چیزی حدود 15 درصد آن جذب می‌شود و آهن «غیر هم» كه در تخم مرغ، غلات، حبوبات، مغز دانه‌ها و... وجود دارد و جذب آن بین 3 تا 8 درصد، بسته به عوامل گوناگون در رژیم غذایی، متغیر است.
مثلا، ویتامین C و مقدار كمی پروتئین حیوانی (انواع گوشت) در غذا، جذب آهن رژیم غذایی را افزایش می‌دهد و تركیباتی مانند اگزالات‌ها، كربنات‌ها، فیتات ( تركیب موجود در خمیر تخمیر نشده نان)، فیبر غذایی، تانن و كافئین موجود در چای و قهوه جذب آهن را كاهش می‌دهند. جذب روده‌ای آهن می‌تواند تحت تاثیر مشكلاتی مانند كمبود اسیدمعده، بیماری‌های روده‌ای، اسهال و تداخلات دارویی كاهش یابد. داروهایی مانند تتراسایكلین، آنتی اسیدها، پانكراتین، سایمتدین و... با جذب آهن تداخل می‌كنند.
افزایش نیاز به آهن
در بعضی از دوران‌های زندگی، مثل كودكی، نوجوانی، بارداری و شیردهی، نیاز به آهن افزایش پیدا می‌كند. در این زمان باید مقدار آهن دریافتی مورد توجه قرار گیرد.
افزایش دفع آهن
دفع آهن در شرایطی مانند خونریزی (در جراحت، تصادفات و بیماری‌های مزمن داخلی)، بالا بودن حجم خون دفعی در دوران قاعدگی، آلودگی به كرم‌های انگلی و...، افزایش می‌یابد.
در این وضعیت، ابتدا درمان عامل دفع آهن و سپس جایگزینی آهن دفعی حائز اهمیت است.
پس به طور خلاصه می‌توان گفت برای پیشگیری از كم‌خونی فقر آهن در دختران جوان و زنان باید در درجه اول دریافت آهن را از رژیم غذایی افزایش داد، در هر وعده غذایی حتماً از یك منبع غذایی ویتامین C برای افزایش جذب آهن استفاده نمود، در صورت امكان در هر وعده مقدار كمی گوشت، مرغ یا ماهی مصرف كرد و از نوشیدن چای بلافاصله قبل یا بعد غذا اجتناب نمود.
تشخیص كم‌خونی
كم‌خونی به صورت تدریجی ایجاد می‌شود و به مرور بدن به آن عادت می‌كند؛ به همین دلیل، معمولاً علائم بشكل حاد دیده نمی‌شود. در زمان بروز مشكل، قبل از هر درمانی در درجه اول، تشخیص درست نوع كم‌خونی حائز اهمیت است. این كار با انجام تست‌های آزمایشگاهی صورت می‌گیرد. با این حال، در اكثر موارد علت اصلی كم‌خونی، كمبود آهن است.
در این مورد علائم بالینی معمولاً در مراحل پیشرفته تر كمبود آهن، در زمان تخلیه ذخایر این ماده معدنی بروز می‌كند. از جمله این علائم می‌توان به رنگ پریدگی پوست، مخاط و زبان، بی رنگ شدن بافت پوششی زیر چشم‌ها، بی‌اشتهایی، خستگی، ریزش مو، اختلال در رشد كودكان، كاهش اسید معده و در صورت عدم درمان در مراحل پیشرفته اختلال در عملكرد طبیعی دستگاه تنفس و قلب و عروق، اشاره كرد.
البته قبل از پدیدار شدن علائم بالینی باید با انجام بررسی‌های آزمایشگاهی، وضعیت آهن بدن و احتمال وجود كم‌خونی ارزیابی شود. كمبود آهن بدن را می‌توان در مراحل اولیه با اندازه گیری شاخص‌هایی مثل فریتین سرم (نشان‌دهنده ذخایر آهن)، آهن سرم، مقدار ترانسفرین در گردش و درصد اشباع ترانسفرین (نشان‌دهنده میزان تامین آهن برای بافت‌های بدن) تعیین نمود.
این شاخص‌ها قبل از ظهور علائم كم‌خونی می‌توانند به خوبی كمبود آهن را نشان دهند. لازم به ذكر است كه میزان هموگلوبین خون شاخص دقیقی برای تعیین كمبود آهن بدن نیست؛ زیرا تا مراحل پیشرفته كمبود، سطح آن ثابت می‌ماند. با این شاخص كم‌خونی فقر آهن از سایر كم‌خونی‌ها قابل تشخیص نمی‌باشد و حتی در افراد سالم نیز سطح آن به طور چشمگیری قابل تغییر است.
كنترل و درمان كم‌خونی
در افرادی كه به كم‌خونی مبتلا هستند، تنها تصحیح الگوی غذایی كافی نیست. این افراد پس از معاینات و تشخیص آزمایشگاهی باید از مكمل‌های غذایی آهن نیز استفاده كنند. مدت زمان، نوع و دوز مصرفی مكمل، بنا به نظر پزشك متخصص تعیین می‌گردد. بعد از دریافت مرتب یك دوره دارو، باید مجدداً تست‌های آزمایشگاهی جهت اطمینان از تكمیل ذخایر آهن تكرار شود. باید توجه داشت كه مصرف بی رویه و خودسرانه مكمل آهن باعث تجمع آن در بدن می‌شود و مشكلات جدی به دنبال خواهد داشت.
گاهی اوقات كم‌خونی در اثر كمبود سایر مواد مغذی (اسید فولیك و ویتامین B12 ) است. ذخایر اسید فولیك بدن بعد از 2 تا 4 ماه در كسانی كه رژیم غذایی آنها فاقد این ویتامین است، تخلیه می‌شود و ذخایر ویتامین B12 در افراد گیاهخوار كه مكمل دریافت نمی‌كنند و یا در اثر وجود پاره‌ای مشكلات، دستخوش تغییر می‌گردد.
در هردوی این موارد علائم كم‌خونی مشابه است؛ ولی درمان باید دقیقاً با تشخیص درست علت صورت گیرد، زیرا كمبود ویتامین B12 به غیر از كم‌خونی، با آسیب‌های عصبی نیز همراه می‌باشد كه با تجویز درست مكمل، بهبود خواهد یافت. از منابع غذایی ویتامین B12 می‌توان به جگر، انواع گوشت، تخم مرغ و شیر و لبنیات اشاره كرد.
در زمان بارداری به علت اینكه نیاز به اسید فولیك تقریباً دوبرابر می‌شود، دریافت مكمل غذایی آن ضروری است. جگر، حبوبات، اسفناج، بروكلی، آب پرتقال تازه و... از منابع غذایی اسید فولیك می‌باشند.
