عمارت کاظمی یا همان سرای کاظمی که «خانه موزه تهران قدیم» نام جدید آن است از خانه‌های قدیمی تهران، در محله چاله میدان قدیم در همسایگی امام زاده یحیی با ارزشی استثنایی قراردارد.
این محله قدیمی، دارای ارزش‌های خاص معماری و شهرسازی شامل بافت مسکونی، راسته، گذرهای ارتباطی، فضای شهری خصوصی و عمومی است.
این محله، با توجه به تخریب‌های ناشی از ساخت و ساز جدید، بخش عمده‌ای از ساکنان خود را از دست داده است و اقشار جدید با تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی در این محله سکنی گزیده‌اند.
ملک فوق در مرکز پلاک‌های همجوار خود چون نگینی قرار گرفته است.
این بنا که حدود ۱۰۰ سال از ساخت آن می‌گذرد، با توجه به جدا شدن از املاک جنبی، با مساحتی حدود ۲۰۳۳ مترمربع باقی مانده که شامل ۱۲۱۵ مترمربع عرصه و فضای باز و ۶۵۰ مترمربع عیان و زیر بنا است.
در حال حاضر نیز در پروژه‌ای در قالب مردم شناسی که شهرداری با استفاده از ماکت‌ها و عروسک‌هایی مشاغل و آداب و رسوم مردم تهران طی 150 سال گذشته را به نمایش گذاشته در این مجموعه به صورت کوچک و دایمی برقرار شده است.
تاریخچه بنا
تاریخچه این بنا متعلق است به میرزا سید کاظم پسر سید میرزاهدایت الله تفرشی که درسال 1226 قمری در اوایل پادشاهی محمد شاه قاجار وارد خدمات دولتی گردید.
در زمان ناصرالدین شاه از میرزاهای اصطبل شاهی بود.
مشخصات بنا طرح بنای کاظمی متأثر از طرح متداول خانه‌های ایرانی و متناسب با شان صاحب خانه، نوع روابط و جایگاه اجتماعی‌اش ساخته شده است.
طرح و شکل بنا در اواخر دوران قاجار شکل گرفته و در دوران پهلوی اول تکمیل شده است.
این بنا همانند خانه‌های سنتی ایرانی شامل بیرونی، اندورنی، آب انبار، مطبخ، اصطبل است.
ظاهراً خانه موجود بخشی از یک مجوعه مفصل‌‌تر است که اجزا دیگر آن در حال حاضر جدا شده‌اند.
اما به هر حال مجموعه باقی مانده فعلی نیز یک خانه کاملاً سنتی است.
آنچه از قسمت اصلی این خانه بازمانده است قسمت شاه نشین است که یک طبقه زیر و یک طبقه روی دارد.
بنای فعلی دارای دو حیاط است. حیاط جنوبی که منتهی الیه سمت غربی آن قرار دارد، در بخش بیرونی و حیاط شمالی در بخش اندرونی واقع است.
بخش اصلی ساختمان به میزان 1.5 متر از کف حیاط بالاتر است و در بخش زیرین آن زیر زمین خانه قرار دارد که دارای آجر کاری خوش‌نقش و نفیسی است. در ساختمان اصلی دو تالار در مرکز قرار گرفته‌اند.
در طرفین تالارها، گوشوارهها قرار دارند و راهرو‌ها در طرفین گوشوارهها شکل گرفته‌اند. اتاق‌‌های طرفین حیاط و گوشواره‌ای دارای دیوار باربر و پوشش تیرپوش با سقف تخت هستند، زیر زمین دارای طاق کلیل است و تالارها با خرپاهای چوبی که شیروانی کاهگل اندودی سطح نمای آن را شکل میدهند پوشش داده شده است.
سطح نمای خارجی تالارها آجرکاری ساده است که در محل رخ بام آن موتیوهای گچ بری گل درشت نقش بسته است.
سایر سطوح نمای حیاط‌‌ها نیز ترکیبی از آجر و اندود گچ هستند.
پیشینهی بنای سرای کاظمی
بنای سرای کاظمی متعلق به سید کاظم، وزیر دوآب ناصری بوده است. وزیر دو آب مستوفی (حسابرسی) بوده است که به جمع و خرج و اسقاط و عمل و غیره شترخانه و قاطرخانه رسیدگی میکرده است.
سید کاظم فرزند هدایتالله تفرشی و متولد 1266 قمری بوده است که در سال 1308 دار فانی را وداع میگوید. او در زمان محمد شاه وارد خدمات دولتی میشود.
اعتمادالسطنه مینویسد: "او مستوفی اصطبل مبارکه (ناطرالدین شاه) بود." و این مقام را در 1283 قمری که ناصرالدین شاه عازم سفر خراسان بود به خاطر تجربه‌ی به امور اسطبل سلطنتی دریافت نمود و آن را تا پایان حیاتش بر عهده داشت. ازسیدکاظم علاوه بر این خانه (سرای کاظمی) مدرسه و مسجد کاظمی در خیابان ری به جا مانده است.
موقعیت محلی آن درمحله چاله میدان قدیم درهمسایگی غربی امامزاده یحیی است.
از نعمات آب‌های همیشه سرای کاظمی (خانه کاظمی) در مرکز چندین پلاک همجوار خود به صورت نگین مرکزی قرار داشته است.
به علت مجاورت این بنا با امامزاده یحیی هم همیشه حال و هوای مذهبی داشته است.
ویژگی‌های معماری سرای کاظمی
بنای خانه کاظمی دارای ویژگی‌های خانه‌های سنتی ایران شامل: بیرونی، اندرونی، آب‌انبار، مطبخ، اصطبل و سایر ملحقات بوده است و متناسب با شان صاحب‌خانه، نوع روابط و جایگاه اجتماعی ایشان ساخته‌شده است.
بخش شاهنشین این خانه دارای ارسی‌‌های بسیار زیبا است. حیاط بیرونی در سمت جنوب و اندرونی در سمت شمال واقع‌شده است.
خانه فعلی بخش بزرگی از یک مجموعه بوده که اکنون جداشده‌اند ولی این باقیمانده نیز خانه کاملی است.
این عمارت پس از مرمت توسط شهرداری منطقه 12 به خانه موزه تهران قدیم تبدیل‌شده است که شامل نگارخانه، موزه مردم‌شناسی، تالار مشاهیر، تماشاخانه و کتابخانه تخصصی تهران شناسی است.
در فضای داخلی اتاق‌ها بخش‌هایی مانند گیلویی تالار و بخاری‌ها، دارای گچ‌بری هستند ولی مابقی سطوح ساده‌اند.
اما زیباترین بخش خانه کاظمی را ارسی‌‌های زیبای طرفین تالارها شکل میدهند.
این ارسی‌‌های بی‌نظیر که دارای آلت چینی‌‌های مفصل و پرنقش‌ونگار هستند با انواع شیشه‌های الوان در سطوح خارجی تزیین‌شده و در فضای داخلی کار، لندن کاری (نقاشی پشت شیشه) به زیباترین وجه، پارتیشن‌‌های نقش دار مجللی را ساخته‌اند و در کل بادگیرها و تزیینات بیرونی و نمای زیبای آجری و پنجره‌های ارسی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد معماری این ساختمان است.
این مجموعه قرار است به‌عنوان خانه موزه تهران قدیم جنبه‌های آموزشی خاصی را ایفا کند. که گروه هدف آن دانش آموزان و دانشجویان هستند که باید با گذشته و تاریخ آشنا شوند.
