تمایل شدید غذایی نیاز یا وسوسه؟
بارها شاهد بوده‌ایم كه اطرافیانمان و یا افرادی كه به نوعی با ما در ارتباطند نسبت به مصرف برخی مواد غذایی تمایل بسیار زیاد و ولع بی‌حد دارند، به گونه‌ای كه حتی نمی‌توانند خود را در برابر این مواد كنترل كرده و در مصرف آن‌ها افراط می‌نمایند. گاه مشاهده می‌شود كه این قبیل افراد به طور بی‌رویه‌ای از موادی استفاده می‌كنند كه برای سلامتشان به‌‌هیچ‌وجه مفید نیست و آنان را مبتلا به اختلالات و عوارض مختلف می‌نماید.
اكثرا تصور جامعه بر آن است كه تمایل شدید و بیش از حد به برخی مواد غذایی یا غذاها نشانه نیاز انسان به این قبیل مواد است و بنابراین لازم است به این نیاز طبیعی بدن پاسخ داد و نبایستی محدودیتی در مصرف این مواد ایجاد نمود.
آیا این تصور صحیح است؟ و آیا همیشه و در هر حالت باید به این اشتهای خیلی زیاد و بیش از حد طبیعی نسبت به برخی مواد غذایی پاسخ داد؟
برای روشن شدن این مطلب لازم است ابتدا به نقش این قبیل مواد خوراكی و تاثیر آن‌ها در حفظ سلامت انسان پرداخته شود.
یكی از موادی كه معمولا بسیاری از افراد، به خصوص خانم‌ها تمایل وافر و بی‌حدی نسبت به مصرف آن دارند انواع شیرینی و مواد تهیه شده از قند و شكر است. مواد شیرین مقدار زیادی انرژی در بدن انسان تولید می‌كنند.
علاوه بر قند و شكر و موادی كه در تهیه آن‌ها از قند و شكر استفاده شده، برخی مواد دیگر نیز انرژی‌زا هستند از قبیل مواد نشاسته‌ای، چربی‌ها و پروتیین‌ها كه منبع تولید انرژی می‌باشند.
انرژی تولید شده توسط مواد مغذی در بدن انسان صرف اعمال مختلفی از قبیل رشد، ترمیم سلول‌ها، انجام اعمال حیاتی داخلی بدن مانند هضم، جذب، متابولیسم مواد مغذی، تولید ترشحات داخلی مانند آنزیم‌ها، هورمون‌ها و ترشحات اندام‌های داخلی و سایر اعمال بیولوژیكی می‌شود. ضمنا قسمتی از این انرژی به مصرف فعالیت‌های فیزیكی روزمره و نیز ورزش و تحرك جسمی می‌رسد، بنابراین استفاده از مواد انرژی‌زا برای حفظ سلامت انسان ضروری است. در اینجا لازم است توجه خوانندگان محترم مجله را به 6 مطلب جلب نماییم:
1- باید از مواد انرژی‌زا به میزان مناسب و متعادل استفاده نمود، به این ترتیب كه حدود 60-50 درصد كل انرژی مصرفی روزانه باید از كربوهیدرات‌ها (مواد قندی – نشاسته‌ای) تامین شود. حدود 30-20 درصد كل انرژی از چربی‌ها و حدود 15 درصد از پروتیین‌ها باید دریافت گردد.
بنابراین چنانچه به عنوان مثال مقدار كل كالری مصرفی یك خانم را 2000 كالری در روز در نظر بگیریم و 55 درصد آن به كربوهیدرات‌ها اختصاص یابد جمعا 1100 كالری در روز باید از كربوهیدرات‌ها تامین شود. از آنجایی كه هر یك گرم كربوهیدرات حدود 4 كالری انرژی تولید می‌كند پس مقدار كل كربوهیدات مصرفی این خانم در روز 275 گرم می‌باشد كه البته باید میزان كربوهیدرات موجود در تمام مواد غذایی در این محاسبه در نظر گرفته شود.
2- بهتر است سعی كنیم كربوهیدرات مورد نیاز روزانه را بیشتر از كربوهیدرات‌های پیچیده، یعنی مواد نشاسته‌ای مانند نان، برنج، ذرت، حبوبات، سیب‌زمینی، گندم، جو، آرد و سایر انواع غلات تامین نماییم و تا حد امكان از قند و شكر و مواد تهیه شده از آن كمتر استفاده كنیم.
با مختصر توجهی درمی‌یابیم كه تمایل افراد بیشتر به مصرف انواع شیرینی، نوشابه‌های گازدار و مواد شیرین است و مواد نشاسته‌ای چندان مورد علاقه افراد نیستند.
كربوهیدرات‌ها با وجود آن كه برای حفظ سلامت انسان ضروری هستند ولی چنانچه در مصرفشان افراط شود موجب بروز اختلالات و عوارض مختلف شده و سلامت انسان را دچار مخاطره می‌سازد.
چاقی یكی از بارزترین عوارض ناشی از افراط در مصرف كربوهیدرات‌ها است كه اختلالاتی مانند افزایش فشار خون، افزایش چربی‌های نامطلوب خون، اختلالات قلبی – عروقی و سكته‌های قلبی و مغزی را در پی دارد.
مواد قندی به علت آن كه به سرعت از دستگاه گوارش جذب خون می‌شوند ایجاد سیری سریع می‌نمایند در نتیجه چنانچه نزدیك به وعده‌های اصلی غذایی مصرف شوند جلو اشتهای شخص را برای صرف غذا می‌گیرند و چنانچه این مواد جانشین غذای اصلی بشوند می‌توانند ایجاد سوء تغذیه بنمایند، به اضافه آنكه اضافه وزن و چاقی را به دنبال دارند. علاوه بر آن، مواد شیرین به سلامت دندان‌ها لطمه زده و موجب پوسیدگی دندان می‌شوند.
بنابراین می‌بینیم افراط در مصرف شیرینی و مواد شیرین نه تنها برای انسان مفید نیستند بلكه اختلالات زیادی را در پی داشته و به سلامت فرد لطمات جدی وارد می‌سازد.
یكی دیگر از موادی كه مورد علاقه فراوان برخی افراد می‌باشد، مواد سرخ كرده و چرب است. بسیاری از افراد تمایل زیادی به مواد چرب و سرخ كرده دارند و در واقع فقط غذاهای سرخ كرده و حاوی چربی زیاد مورد قبول آنان است و هیچ‌گونه علاقه‌ای به مصرف غذاهای آب‌پز و یا بخارپز ندارند.
تصور این افراد بر آن است كه این تمایل شدید به علت نیاز بدن آن‌ها به چربی و غذاهای سرخ كرده است. آیا این تصور صحیح است و آیا واقعا انسان به مصرف مقادیر بالای چربی نیاز دارد؟
برای بررسی این موضوع لازم است به نقش چربی‌ها در بدن انسان و تاثیری كه در حفظ سلامت فرد به عهده دارد اشاره‌ای داشته باشیم.
چربی‌ها از منابع مهم تولید انرژی هستند. علاوه بر وظایفی كه در مورد انرژی گفته شد، چربی‌ها برای جذب ویتامین‌های محلول در چربی (A، D، E و K) و نیز برخی املاح ضروری هستند. چربی‌ها از اجزاء تشكیل‌دهنده غشاء سلولی هستند و برای تحكیم و سلامت غشاء سلولی، وجود چربی‌ها لازم است.
چربی زیر پوست عایقی است جهت پیشگیری از اتلاف حرارت بدن. همچنین از دیگر وظایف چربی‌ها، محافظت از اندام‌های داخلی در برابر هر نوع ضربهۀ تصادف و غیره است.
به این ترتیب می‌بینیم كه مصرف چربی در برنامه غذایی روزانه ضروری است ولی در این ارتباط باید 2 نكته مهم در نظر گرفته شود:
1- نوع چربی اهمیت زیادی دارد. بهتر است از نوع روغن‌های گیاهی مایع باشد، بخصوص استفاده از روغن زیتون در سالاد، برنج یا غذاهای پخته مفید است.
2- مقدار چربی مصرفی نیز حائز اهمیت است. افراط در مصرف چربی و استفاده از غذاهای سرخ كرده حاوی چربی زیاد برای سلامت انسان مضر است و باعث چاقی، افزایش فشار خون و عوارض نامطلوب دیگر می‌شود.
به این ترتیب این تصور كه تمایل به مصرف مواد سرخ كرده و چرب به علت نیاز بدن به این مواد است به هیچ‌وجه صحیح نیست و مصرف چربی زیاد نه تنها كمكی به سلامت انسان نمی‌كند بلكه موجب بروز اختلالات مضر و خطرناكی نیز می‌شود.
بسیاری از افراد به هنگام طبخ غذا و نیز در سر سفره غذا مقدار زیادی نمك استفاده می‌كنند.
نمك طعام از دو عنصر سدیم و كلر تشكیل شده است. سدیم موجود در نمك در ترشحات روده، صفرا و شیره پانكراس موجود است، در ساختمان استخوان‌ها نیز وجود دارد. این الكترولیت در انتقال جریانات عصبی نقش دارد، همچنین انقباضات عضلانی را كنترل می‌كند و در نگهداری آب در بدن و تنظیم تعادل فشار اسمزی موثر است.
كلر موجود در نمك طعم در مایع مغزی نخاعی و نیز در تركیب اسید كلریدریك معده و ترشحات پانكراس وجود دارد همچنین در تنظیم تعادل فشار اسمزی و تامین تعادل آب نیز نقش دارد.
بنابراین مصرف نمك برای سلامت انسان ضروری است. ولی با توجه به اینكه تقریبا تمام مواد غذایی به مقدار كم و بیش حاوی سدیم هستند و به هنگام طبخ غذا نیز مقداری نمك به آن اضافه می‌كنیم لذا افزودن نمك به مواد غذایی به هنگام مصرف ضروری نیست.
افراط در مصرف نمك نه تنها مفید نیست بلكه سلامت انسان را به طور جدی دچار مخاطره می‌كند زیرا باعث افزایش فشار خون شده و اختلالات قلبی – عروقی را در پی دارد. ضمنا چون نمك موجب نگهداری آب در بدن می‌شود لذا افراط در مصرف آن باعث افزایش آسیب میان بافتی و بروز ادم یا خیز (ورم) می‌شود.
همچنین مصرف نمك زیاد در جذب كلسیم اختلال ایجاد كرده و موجب بروز پوكی‌استخوان می‌شود.
مقدار توصیه شده نمك طعام توسط مجامع علمی بین‌المللی حدود 5 گرم یا كمتر در روز است. لازم به ذكر است كه در برخی كشورها از جمله كشور ما، مقدار نمك مصرفی چند برابر این میزان می‌باشد كه موجب بروز لطمات زیادی به سلامت انسان می‌شود.
برخی از افراد تصور می‌كنند كه در هوای گرم و به هنگام انجام فعالیت‌های جسمی كه موجب عرق كردن می‌شود به علت آن كه مقدار قابل توجهی سدیم از طریق عرق دفع می‌شود لازم است مقدار زیادی نمك استفاده شود. این تصور صحیح نیست زیرا با وجود آن كه مقداری سدیم از طریق عرق دفع می‌شود ولی راه عمده دفع سدیم از بدن، ادرار است، ضمن آنكه غدد مترشحه عرق در صورت تعریق زیاد، مقدار سدیم دفع شده از طریق تعریق را كاهش می‌دهند. البته در صورت قرار گرفتن در هوای خیلی گرم و تعریق خیلی شدید لازم است مقدار نمك مصرفی را تا حدودی افزایش داد.
نتیجه می‌گیریم كه تمایل زیاد به مصرف نمك نیز نمی‌تواند به علت نیاز بدن به این ماده باشد.
بعضی افراد به طور كلی تمایل بیشتری به مصرف آب دارند و بیشتر تشنه می‌شوند تشنگی معیار خوبی برای تعیین نیاز بدن به آب است. به طور طبیعی كم شدن آب بدن یا افزایش فشار اسمزی داخلی موجب بروز تشنگی و تمایل به مصرف آب می‌شود. مصرف نمك زیاد می‌تواند موجب افزایش فشار اسمزی مایعات داخلی بدن شده و ایجاد تشنگی بنماید.
پس تنها در مورد آب است كه نیاز بدن تمایل به نوشیدن آب را تعیین می‌نماید، یعنی وقتی تشنه می‌شویم نشانه آن است كه بدن ما به آب احتیاج دارد و بایستی این نیاز را توسط نوشیدن آب و مایعات تامین نمود.
البته در افراد خیلی مسن، برخی از بیماران بستری و كودكان احساس تشنگی منطبق با نیاز بدن بروز نمی‌نماید به این ترتیب كه در این شرایط حساس ممكن است شخص نیاز به آب داشته باشد ولی احساس تشنگی نكند.
با توجه به مطالب گفته شده می‌بینیم كه تمایل زیاد به مصرف برخی مواد غذایی نشانه نیاز بدن به آن ماده نیست (به جز در مورد آب) و صرفا یك عادت است كه از كودكی در وجود انسان نشأت گرفته و با شخص عجین شده است.
به عنوان مثال یكی از دلایل تمایل زیاد افراد به مصرف شیرینی و مواد شیرینی آن است كه از ابتدای زندگی، اطفال را عادت به مصرف قندداغ می‌دهند. این امر از ابتدای طفولیت موجب برقراری عادت مصرف مواد شیرین در فرد می‌شود كه می‌تواند تا آخر عمر با او همراه باشد.
در مورد نمك نیز چون در جامعه ما میزان مصرف نمك طعام بسیار بالاست و معمولا در سر سفره‌های ایرانی نمكدان یكی از اجزاء اصلی سفره است، لذا كودك به علت كنجكاوی از نمكدان استفاده كرده و بدون آن كه از طعم نمك اطلاعی داشته باشد به میزان غیرقابل كنترل نمك به غذایش اضافه می‌نماید، به این ترتیب ذائقه‌اش به مصرف آن عادت می‌كند بدون آن كه بدنش به آن میزان نمك نیاز داشته باشد. كه این امر می‌تواند منشاء بروز بسیاری از اختلالات در آینده در فرد بشود.
در مورد مصرف چربی زیاد و مواد سرخ كرده از آنجایی كه خانواده‌ها عادت به مصرف غذاهای سرخ كرده و چرب دارند و تصور می‌كنند كه هرچه غذا چرب‌تر باشد خوشمزه‌تر است لذا این عادت از والدین به كودكان منتقل شده و در آن‌ها تثبیت می‌گردد.
به طور كلی در این بررسی به این نتیجه می‌رسیم كه تمایل زیاد و ولع فوق‌العاده نسبت به مصرف برخی مواد غذایی فاقد ارزش تغذیه‌ای یا مضر كه موجب بروز عوارض و اختلالات مختلف در انسان می‌شود از كودكی در فرد شكل گرفته و تا آخر عمر با او همراه خواهد بود و ارتباطی با نیاز شخص به آن ماده غذایی ندارد.
لازم است والدین در مورد عادات غذایی خود و خانواده تجدیدنظر كرده و مواد غذایی مفید و حاوی ارزش تغذیه‌ای بالا را جانشین مواد فاقد ارزش تغذیه‌ای بنمایند تا بتوانند سلامت خود و خانواده را تامین كنند.
