معصومه جباری – آیدین آینه چی؛ دانشجویان کارشناسی ارشد علوم تغذیه
مشخصه‌ی گاستروپارازی علائمی است که در اثر تخلیه‌ی دیرهنگام (تأخیر در تخلیه‌ی) معده ایجاد می‌شود و شامل نفخ، تهوع یا احساس پری پس از خوردن غذا وحتی کاهش اشتها و کاهش غذا خوردن است. اگرچه در بسیاری از افراد علت این اختلال ناشناخته است ولی گاستروپارازی می‌تواند در نتیجه‌ی شرایط مختلفی به ویژه در افراد دیابتی اتفاق بیفتد.
از جمله علل شناخته شده‌ی گاستروپارازی، دیابت‌های کنترل نشده‌ی نوع یک و دو است. فیبرهای عصب رسان به معده ممکن است در اثر سطوح بالای قندخون آسیب ببینند و لذا کنترل صحیح قندخون بسیار حائز اهمیت خواهد بود. گاستروپارازی همچنین می‌تواند در نتیجه‌ی عوارض برخی از انواع جراحی‌ها مثل جراحی‌های کاهش وزن (باریاتریک) یا گاسترکتومی (برداشت بخشی از معده) باشد. از جمله علل دیگر می‌توان به درمان با اپیوئیدهای ضددرد مثل مورفین و برخی داروهای ضدافسردگی، بیماری پارکینسون و بیماری‌های نادری همچون اسکلرودرما و آمیلوئیدوزیس اشاره کرد. این عارضه در زنان شایع‌تر است و می‌تواند تأثیر عمده‌ای بر کیفیت زندگی افراد داشته باشد.
رهنمودهای تغذیه‌ای اساسی برای بیماران مبتلا به گاستروپارازی:
وعده‌های غذایی مکرر و کوچک
کاهش اندازه‌ی وعده‌های غذایی منجر به کاهش اتساع معده ناشی از غذا خوردن می‌شود. با خوردن وعده‌های کوچک‌تر بیماران احساس پری و تورم در معده ندارند و معده می‌تواند سریع‌تر تخلیه شود. با کاهش اندازه‌ی وعده‌ها, تعداد وعده‌ها باید به 4 تا 6 وعده در روز افزایش پیدا کند تا دریافت غذایی کافی اتفاق بیفتد.
اجتناب از غذاهای پرچرب
چربی می‌تواند باعث تأخیر در تخلیه‌ی معده شود. مصرف غذاهای کم چرب منجر به کاهش مدت زمان باقی ماندن غذا در معده می‌شوند. توصیه می‌شود این بیماران از لبنیات و گوشتهای کم چرب استفاده کنند. مصرف چربی‌های حیوانی، کره و روغن‌های لبنی به این بیماران توصیه نمی‌شود. استفاده از مخلوط شیر کم چرب و شربت یا شیر و بستنی (استثناء بستنی علی رغم چرب بودن، تحمل می‌شود) می‌توانند به خوبی تحمل شده و در عین حال کالری لازم را نیز تأمین کنند.
اجتناب از نوشیدن چای تا 2 ساعت پس از مصرف غذا
نوشیدن چای (چه سیاه و چه سبز) به دلیل ترکیباتی که دارد با شل نمودن دریچه فوقانی معده می‌تواند منجر به بروز ناراحتی‌های آتی برای فرد بیمار شود. همچنین چای به سبب داشتن موادی که موجب مهار شدن برخی از پروتئاز های گوارشی می‌شود، می‌تواند در هضم و جذب مواد غذایی اختلال ایجاد کند. لذا بیماران باید در صورت تمایل به مصرف چای، آن را در فاصله 1 ساعت قبل تا 2 ساعت پس از وعده‌های غذایی مصرف کنند. شایان ذکر است مصرف چای بابونه معمولاً نسبت به چای معمولی راحت‌تر تحمل می‌شود. توصیه دیگری که باید در خصوص مصرف چای داشت، مصرف آن به صورت ولرم و کم رنگ است که عوارض نوشیدن چای را به حد اقل می‌رساند.
رعایت رژیم کم فیبر
فیبر منجر به تأخیر در تخلیه معده می‌شود. علاوه بر این فیبرها ممکن است با اتصال به یکدیگر, منجر به انسداد معده (به اصطلاح بزوآر) شوند. از جمله غذاهای پرفیبری که باید از آنها اجتناب شود می‌توان به برخی از میوه‌ها (پرتقال، لوبیاهای سبز، سیب، انواع توت‌ها، خرمالو، انجیر، نارگیل و...)، پوست سیب زمینی، کلم بروکلی، غلات سبوس دار، آجیل و دانه‌ها، انواع حبوبات، دانه‌های سویا و... اشاره کرد. همچنین مصرف مکمل‌های فیبری برای درمان یبوست نیز باید در صورت امکان در این بیماران متوقف شوند.
البته باید توجه نمود توصیه فوق نباید به طور افراطی اجرا شود و بیمار باید همچنان روزانه یک تا دو پیش دستی سالاد یا سبزیجات و تقریباً 3 تا 4 عدد میوه مصرف کند. توصیه می‌شود میوه‌ها و سبزیجات خوب جویده شده و بیمار فقط در صورت بروز ناراحتی ناشی از مصرف نوع خاصی از میوه یا سبزی، از مصرف آن نوع به خصوص اجتناب کند.
غذاها را قبل از بلعیدن به خوبی بجوید
این بیماران باید از مصرف غذاهای زبر که به سختی جویده می‌شوند اجتناب کنند. غذاهایی مثل ته دیگ، کلم بروکلی، ذرت، پاپ کرن، آجیل و دانه‌ها. غذاهای جامد نیز به آسانی از معده تخلیه نمی‌شوند. مشکلات دندانی مثل نداشتن دندان و دندان‌های شکسته می‌توانند منجر به جویدن ناقص غذاها شوند. این امر به مشکلات معده در تبدیل غذاها به قطعات کوچک اضافه شده و عبور غذا از معده به روده کوچک را برای جذب با مشکل مواجه می‌کند.
مصرف مواد غذایی زیر به این بیماران توصیه می‌شود: نان، غلات، کراکرها، گوشتهای پوره شده یا چرخ شده (تا جای ممکن بدون چربی تهیه شود)، سبزیجات و میوه‌های پخته، له شده و مخلوط شده (با هم زن)، آب میوه‌ها، نوشیدنی‌ها، آش و سوپ (درصورتی که کم چرب، کم ادویه و کم حبوبات تهیه شود.) و محصولات شیر مثل فرنی (در صورت تحمل شدن).
مصرف مایعات همراه وعده غذایی و صاف نشستن یا ایستادن (عدم قرار گیری بدن به صورت خوابیده یا دراز کش) به مدت یک تا دو ساعت پس از هر وعده می‌تواند در تخلیه‌ی غذا از معده کمک کننده باشد. این بیماران باید از مصرف داروهایی که منجر به تأخیر تخلیه‌ی معده می‌شوند اجتناب کنند. از جمله‌ی این داروها می‌توان به داروهای خواب آور کاهنده‌ی درد، آنتی اسیدهای حاوی آلومینیوم (مانند شربت معده)، داروهای آنتی کولینرژیک و ترکیبات فیبری حجیم کننده اشاره کرد.
انواع مکمل‌های روزانه مولتی ویتامین – مینرال در صورت کافی نبودن دریافت‌های غذایی می‌توانند مورد استفاده قرار بگیرند.
اگر توصیه‌های فوق مؤثر نبود به بیماران توصیه می‌شود تا بخش عمده غذای خورد را بصورت نیمه جامد یا مایع مثل غذاهای پوره شده یا سوپ تهیه کنند. تخلیه‌ی معده از مایعات در بیماران مبتلا به گاستروپارازی معمولاً طبیعی است. نوشیدنی‌های حاوی کالری مثل نوشیدنی‌های پرکربوهیدرات (بدون گاز، مثل آب میوه‌های طبیعی) می‌توانند کالری و کربوهیدرات بیمار را تأمین کنند و بهتر از آب خالی هستند.
درصورتی که فرد مبتلا به دیابت یا افزایش چربی خون نباشد، برخی انتخاب‌ها در رژیم غذایی او می‌تواند شامل شیر، محصولات صبحانه فوری، میلک شیک‌ها، ماست، پودینگ‌ها، کاسترد و موارد این چنینی باشد. برای تأمین نیازهای تغذیه‌ای بیمار لازم است تا غذاهای بیمار با مکمل‌های مایع غذایی که بصورت تجاری تهیه می‌شوند غنی شود.
برای این کار حتی می‌توان از غذاهای کودک که بصورت تجاری تهیه می‌شوند نیز استفاده کرد. در این رژیم بیماران می‌توانند غذاهای خود را با همزن به خوبی مخلوط کنند و برای نرم‌تر شدن غذاهای مخلوط شده به آن مایعاتی همچون شیر, آبمیوه, آب و آب گوشت اضافه کنند.
چنانچه گاستروپارازی در اثر دیابت ایجاد شده باشد، مهم‌ترین هدف باید رسیدن به سطوح قند خون مطلوب یا حفظ آن باشد. این کار با پیگیری مداوم میزان قندخون و تنظیم مقدار انسولین در بیماران دیابتی اتفاق می‌افتد. تنظیم و کنترل قند خون به تخلیه‌ی مناسب معده کمک خواهد کرد. چنانچه قندخون ناشتای شما در مسیر افزایش مداوم به بالای 200 میلی گرم در دسی لیتر است، پزشک معالج خود را برای کنترل آن مطلع سازید.
وجود گاستروپارازی به این معناست که غذا در بدن شما به آرامی و در مدت زمان غیرقابل پیش بینی جذب می‌شود. لذا این امر می‌تواند نوسانات قندخون را بیشتر کند. پس کنترل سفت و سخت قندخون برای شما بسیار اهمیت دارد. اگر شما انسولین دریافت میکنید ممکن است نیاز به تنظیم تزیق دوزهای انسولین قبل و بعد از وعده‌ها و نیز تزریق آن به بخش‌هایی از بدن باشد که جذب از آنجا آهسته‌تر صورت می‌گیرد (مثل ران). همچنین شما باید قند خون‌تان را بطور مکرر و مداوم بعد از هر وعده‌ی غذایی کنترل کنید.
بیمارانی که دچار علائم مزمن گاستروپارازی هستند، ممکن است دچار دهیدراسیون و سوء تغذیه شوند. لذا گاهی این بیماران به روش‌هایی کمکی برای دریافت غذا و مایعات نیاز دارند. بعنوان مثال ورود مستقیم غذا به روده کوچک، استفاده از تیوب‌های ژژونوستومی و بای پس معده از آن جمله‌اند. در موارد شدید نیز تزریق مایعات و تغذیه‌ی وریدی انجام می‌گیرد.
در مجموع می‌توان گفت رعایت موارد و توصیه‌های تغذیه‌ای که عبارتند از مصرف وعده‌های غذایی مکرر ولی کم حجم و کم چرب، در کنار جویدن بهتر غذا و عدم دراز کشیدن و چای نوشیدن بعد از غذا می‌تواند باعث تحمل بهتر این اختلال آزاردهنده‌ی گوارشی و مدیریت مناسب آن شود.
