زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

غزاله اسلامیان؛ دانشجوی دکتری تخصصی علوم تغذیه، گروه تغذیه بالینی و رژیم درمانی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

تعریف سلیاک

سلیاک یا انتروپاتی حساس به گلوتن با چهار ویژگی 1. استعداد ژنتیکی 2. در معرض گلوتن قرار گرفتن 3. یک عامل محیطی شروع کننده 4.

پاسخ خود ایمنی ارتباط دارد. گلوتن از مشتقات پپتیدی پروتئین‌‌هاست (پرولامین) که در گندم (گلوتنین و گلیادین)، چاودار (سکالین) و جو (هوردین) وجود دارد.

این پپتیدها معمولاً در برابر هضم مقاوم هستند و به طور دست نخورده به روده باریک می‌‌رسند.

در یک فرد نرمال و سالم این پپتیدها بی‌ضررند اما در یک بیمار سلیاکی این پپتیدها جذب شده و وارد روده می‌‌گردند و در آنجا می‌‌توانند یک واکنش التهابی به راه اندازند که همراه با پاسخ‌های ایمنی می‌‌باشد.

علت سلیاک

علت شروع سلیاک به خوبی شناخته نشده است. احتمالاً یک عامل استرس‌زا (بیماری التهابی و ...) در شروع بیماری نقش دارد.

در صورتی که سلیاک درمان نشود، باگذشت زمان آسیب روده‌ای شدیدتر شده و ترشحات روده و عمل هضم و جذب (درشت مغذی‌‌ها و ریزمغذی‌‌ها) مختل می‌‌گردد.

شیوع و بروز سلیاک

شروع اولیه بیماری سلیاک از نوزادی تا بزرگسالی می‌‌تواند باشد اما بروز آن بین دهه‌‌های 40 و 60 زندگی بیشتر است.

سلیاک در زنان و در سنین باروری بیشتر دیده می‌‌شود. شیوع سلیاک در بالغین نسبت به کودکان بیشتر است و اغلب بالغین مبتلا، سابقه ابتلا در کودکی را ندارند.

احتمال بروز سلیاک در خویشاوندان درجه 1 فردی که سلیاک دارد نسبت به سایر افراد 100 برابر می‌‌باشد.

بیماری در یک نوزاد زمانی آشکار می‌‌شود که او شروع به خوردن غلات حاوی گلوتن کند.

در برخی افراد بیماری تا دوره بزرگسالی نمایان نمی شود و طی جراحی لوله گوارش، استرس، حاملگی یا عفونت ویروسی نمایان می‌‌شود.

تقریباً 20 درصد موارد تشخیصی بعد از سن 60 سالگی بروز می‌‌کند.

علائم سلیاک

علائم در کودکان بیشتر شامل علائم کلاسیک گوارشی می‌‌باشد مثل اسهال، اسهال چرب، مدفوع بدبو، نفخ، بی انگیزگی، خستگی و وزن گیری کم.

سلیاک معمولاً با بیماری‌‌های دیگری چون سندرم روده تحریک پذیر، کمبود لاکتاز، بیماری مجاری صفراوی و یا بیماری‌‌های دیگری که الزاماً با گوارش مرتبط نیستند، اشتباه گرفته می‌‌شود.

بیماری معمولاً با یک یا بیشتر این موارد همراه است: کم خونی، خستگی کلی، کاهش وزن یا عدم رشد کافی، استئوپروز، کمبود ویتامین یا املاح و بدخیمی‌‌های گوارشی (نادر).

اگزما از علائم دیگر سلیاک می‌‌باشد که به صورت راش‌‌های پوستی همراه با خارش خود را نشان می‌‌دهد و وجود این علامت از موارد تشخیص سلیاک می‌‌باشد.

کم خونی در 40 تا 80 درصد بیماران سلیاکی دیده می‌‌شود.

تشخیص سلیاک

تشخیص بیماری با مجموعه ارزیابی‌‌های بالینی، آزمایشگاهی و بافت شناسی صورت می‌‌پذیرد. در بیماران مشکوک باید الگوی کلی علائم و تاریخچه خانوادگی بررسی گردد.

شک به وجود سلیاک با بررسی آنتی بادی‌‌ها اثبات می‌‌شود، هر چند تشخیص قطعی را بیوپسی روده که نشان دهنده آتروفی کلی یا جزئی روده است، تعیین می‌‌کند.

درمان سلیاک

تاکنون تنها درمان شناخته شده سلیاک رژیم عاری از گلوتن می‌‌باشد.

رژیم عاری از گلوتن باعث کاهش شدید پاسخ‌‌های ایمنی و نرمال شدن موکوس روده می‌‌شود. 2 تا 8 هفته پس از شروع این رژیم علائم کاهش می‌‌یابد.

در برخی افراد بهبود ممکن است بسیار آهسته باشد و هرگز کامل نشود. درصد کمی از بیماران به رژیم درمانی پاسخ نمی دهند.

تنها درمان بیماری حذف پپتیدهای گلوتن از رژیم غذایی می‌‌باشد. توصیه‌‌های زیر برای بیماران سلیاکی ارائه می‌‌شود:

توصیه‌‌های تغذیه ای برای افراد مبتلا به بیماری سلیاك

- از مصرف گندم، جو، جو دو سر، چاودار، آرد حاصل از آن‌‌ها و كلیه محصولات غذایی تهیه شده از آن‌ها از قبیل نان‌‌های معمولی (شامل نان‌‌های سنگگ، تافتون، بربری، لواش، نان‌‌های محلی، نان شیرمال، نان قندی، نان سوخاری، نان جو)، بیسكویت‌‌ها، ماكارونی، بلغور جو، بلغور گندم، گندم بو داده، سبوس گندم، سبوس جو، سبوس جو دو سر، حلیم، سمنو، كیك‌‌ها، شیرینی‌‌های مختلف از جمله نان برنجی‌‌های موجود در بازار همانند نان برنجی‌‌های كرمانشاهی، زولبیا و بامیه، ماء الشعیر، سایر نوشیدنی‌‌های تهیه شده از غلات و غیره خودداری شود.

لازم به ذكر است مصرف آبجو در این بیماران سبب بروز علائم بیماری می‌‌گردد.

- از مصرف جوانه گندم، جوانه جو، مالت، نشاسته حاصل از گندم و جو، تركیبات حاوی نشاسته از قبیل راحت الحلقوم، مسقطی و همچنین پروتئین گلوتن و كلیه محصولات غذایی تهیه شده از آنها جدا خودداری شود.

- از مصرف مواد غذایی آماده تا حد امكان پرهیز شود چرا كه در تهیه آن‌‌ها ممكن است تركیبات فوق الذكر بكار رفته باشند.

درصورتیكه لازم باشد از مواد غذایی آماده استفاده شود، بایستی حتما برچسب روی آن‌‌ها مورد مطالعه قرار گیرد و در صورتیكه در تهیه آن‌‌ها از تركیبات فوق ذكر استفاده شده است، این مواد غذایی نباید استفاده شوند.

برای مثال در تهیه سوپ‌‌های آماده، سوسیس‌‌ها، كالباس‌‌ها، همبرگر، كنسروها، مواد غذایی تهیه شده با آرد سوخاری، بستنی‌‌ها، رب‌‌های گوجه فرنگی، سس‌‌ها از جمله سس سویا، سس خردل، برخی آب نبات‌‌ها، برخی شكلات‌‌ها، اسمارتیس، شیرهای كاكائو و غیره ممكن است از تركیبات فوق‌الذكر استفاده شده باشد.

بیماران بهتر است به جای استفاده از مواد غذایی آماده، آن‌‌ها را در منزل تهیه نمایند تا از تركیبات استفاده شده در تهیه آن‌‌ها مطمئن باشند.

- تركیبات پایدار كننده، طعم دهنده، امولسیون كننده، قوام دهنده و غیره كه در صنایع غذایی بكار می‌روند ممكن است حاوی برخی مواد غیر مجاز فوق الذكر باشند.

- مصرف برنج، ذرت و آرد آن‌‌ها مجاز می‌‌باشد.

- این بیماران می‌‌توانند از نان‌‌ها، بیسكویت‌‌ها، كیك‌‌ها و شیرینی‌‌های تهیه شده از آرد برنج، آرد ذرت و آرد سویا استفاده نمایند.

- مصرف حبوبات از قبیل عدس، نخود، لوبیا، باقلا، لپه، ماش، سویا، آرد و جوانه آن‌‌ها مجاز می‌‌باشد.

- مصرف لبنیات شامل شیر، ماست بویژه ماست پروبیوتیك، كره، خامه و پنیر مجاز می‌‌باشد.

البته لازم است به برچسب روی پنیرها و خامه‌‌ها توجه شود. در مواقعی كه بیمار اسهال دارد از مصرف شیر خودداری نماید.

- مصرف میوه‌‌ها و سبزی‌‌ها و آب آن‌‌ها، سیب زمینی، مغزها، انواع گوشت‌‌های سفید و قرمز، تخم‌مرغ، روغن‌‌ها (بویژه روغن كلزا كه حاوی 10درصد اسید چرب امگا-3 می‌‌باشد)، مارگارین، قند، شكر، مربا، عسل، مخمر آبجو، چای و قهوه مجاز می‌‌باشد. البته لازم است به برچسب روی قهوه‌‌ها توجه شود.

- برخی اوقات عدم تحمل لاکتوز و فروکتوز به طور ثانویه در اثر سلیاک ایجاد می‌‌شود و قندهای الکلی حتی در روده سالم نیز به خوبی جذب نمی شوند.

رژیم کم لاکتوز و کم فروکتوز در ابتدا برای کنترل علائم مفید است. با نرمال شدن عملکرد روده فعالیت لاکتاز نیز به میزان طبیعی برمی‌گردد و بیمار می‌‌تواند لاکتوز و محصولات لبنی را مصرف کند.

- تجویز مكمل ویتامین‌‌ها و مواد معدنی از قبیل ویتامین D، کلسیم، روی، ویتامین‌‌های گروه B و آهن بر مبنای وضعیت بیمار می‌‌باشد.

تجویز مكمل اسیدهای چرب امگا-3 (به عنوان مثال 2 عدد كپسول 250 میلی‌گرمی) می‌‌تواند در بهبود علائم بیماری نقش داشته باشد.