دكتر محمد حضوری؛ متخصص تغذيه
تاريخچه تغذيه ورزشی
تغذیه ورزشی در طی دوران تکامل خود از عصر نتیجه‌گرایی، به عصر سلامت‌گرایی راه یافته است.
در دوران نتیجه‌گرایی ورزش‌کاران، مربیان و سایر دست‌اندرکاران عرصه ورزش، تنها به نتیجه می‌نگریستند و در این مسیر هر وسیله و ابزاری قابل استفاده بود و حفظ سلامت ورزشکار، اهمیت کمتری نسبت به کسب نتیجه داشت.
اما با ورود به عصر سلامت‌گرایی، هدف اصلی، حفظ سلامت ورزش‌کاری است که پس از طی مراحل استعدادیابی دقیق و طی نمودن موفقیت در تمرینات تخصصی، وارد عرصه ورزش حرفه‌ای شده است.
در واقع دغدغه اصلی این دوران، حفظ و ارتقای روند کسب موفقیت ورزشکار و افزایش طول دوران فعالیت حرفه‌ای او می‌باشد.
با این وجود، هنوز برخی رفتارهای پُرخطر از عصر نتیجه‌گرایی، به دوران سلامت‌گرایی وارد شده است که از آن جمله پیروی از برخی روش‌ها یا ترکیبات دوپینگ و نیز جستجو در بین مکمل‌های غذایی- ورزشی برای یافتن گوی جادویی موفقیت قابل ذکر هستند.
مقدمه
تغذیه دانشی است که به تامین نیازهای بدن از مواد مغذی توجه داشته و وضعیت تغذیه را در بین اقشار مختلف جامعه از کودکان تا سالمندان و از بیماران تا افراد سالم پایش و ارزیابی می‌کند.
به تازگی و در طی سالیان اخیر عرصه جدیدی در دانش تغذیه انسانی تحت عنوان «تغذیه ورزشی» مورد توجه متخصصین، مدیران و ورزش‌کاران قرار گرفته است.
در واقع تغذیه ورزشی علاوه بر پایش و ارزیابی تامین مواد مغذی مورد نیاز در گروهی خاص از جامعه تحت عنوان ورزش‌کاران، به ارائه راهکارهای تغذیه‌ای برای افزایش کارایی و عملکرد ورزش‌کاران می‌پردازد.
بر این اساس و برای دستیابی به این هدف والا که نتیجه آن برافراشته شدن پرچم ملی، افزایش حس غرور ملی و همگرایی در اجزای خُرد و کلان جامعه خواهد بود، همکاری نزدیک بین متخصصین علوم ورزشی و متخصصین تغذیه ضروری است.
البته بسیاری از موانع در مسیر رعایت اصول تغذیه ورزشی، ممکن است دستیابی به این اهداف را دشوار سازد که نبود آگاهی تغذیه‌ای کافی از آن جمله است. برای داشتن انتخاب مناسب تغذیه‌ای، یک ورزشکار باید از آگاهی کافی برخوردار بوده و در عین حال به منابع مستند علمی دسترسی داشته باشد.
بر اساس یک مطالعه 97 درصد ورزش‌کاران یک رشته ورزشی مواد معدنی و 88 درصد آنان آب را از جمله مواد مغذی و ضروری به حساب نمی‌آوردند.
در این بین شاید بتوان گفت در بین مباحث تغذیه ورزشی، مصرف مکمل‌های غذایی- ورزشی به دلیل پیچیدگی زیاد، مورد توجه بیشتری بوده و از جمله مباحث چالش‌برانگیز است.
مکمل‌های غذایی- ورزشی
مکمل‌های غذايی - ورزشی محصولاتی هستند که دارای يکی از مشخصات زير باشند:
تامين يک يا چند ماده مغذی خاص که می‌تواند بر افزايش کارايی ورزشکار در طی ورزش و تمرين موثر باشد،
دارا بودن مقادير زياد از يک ماده مغذی برای تامين نياز به آن ماده و يا درمان کمبودهای تغذيه‌ای، نظير: قرص جوشان ویتامین C و یا مکمل آهن.
تامين يک ماده مغذی و يا ترکيبات خاص در مقاديری که می‌توانند به طور مستقيم عملکرد ورزشی فرد را افزايش داده و يا در بازتوانی هر چه سريع‌تر ورزشکار موثر باشند، نظير: کافئين، کراتين و گليسرول.
امروزه مصرف مکمل‌های غذایی- ورزشی رواج بسیاری یافته و به بخشی از زندگی و برنامه روزانه ورزش‌کاران در تمامی سطوح آماتور و حرفه‌ای تبدیل شده است.
میزان شیوع مصرف این مکمل‌ها در نقاط مختلف دنیا از 90-32 درصد در مطالعات مختلف گزارش شده است.
در مطالعه نویسنده این مقاله و همکاران در شهر تبریز، نتایج گواه آن بود که 45 درصد از ورزش‌کاران سابقه مصرف حداقل یک مکمل را داشتند.
عوامل مختلفی بر میزان و تمایل به مصرف مکمل‌ها اثرگذارند که از آن جمله می‌توان به سن، نوع ورزش و در برخی موارد جنس اشاره کرد.
به عنوان مثال مکمل‌هایی که توسط زنان ورزشکار مورد توجه قرار می‌گیرند، اغلب بر کاهش وزن و درصد چربی بدن یا تامین نیاز به مواد مغذی تمرکز دارد.
در حالی‌که مکمل‌های موثر بر افزایش توده عضلانی، بیشتر مورد اقبال مردان ورزشکار قرار می‌گیرد. عواملی بر نیاز به مصرف یک مکمل غذایی- ورزشی موثر هستند که عبارتند از سن، جنس، نوع و شدت برنامه تمرینی، میزان انرژی و مواد مغذی دریافتی و عامل زمان (زمان مناسب برای مصرف یک مکمل.
دسته‌بندی مکمل‌های غذایی- ورزشی
سال‌هاست که ورزش‌کاران و مربیان در خصوص مصرف و یا عدم مصرف مکمل‌ها بر سر یک دو راهی بین فواید و یا خطرات احتمالی این فرآورده‌ها قرار گرفته‌اند و متاسفانه به دلیل نبود ارتباط ساختارمند بین متخصصین تغذیه ورزشی با تیم‌های ورزشی، این روند و ابهام همچنان وجود دارد.
به تازگی موسسه ورزش استرالیا (Australian Institute of Sport) در یک اقدام ارزشمند نسبت به جمع‌آوری مستندات علمی هر یک از ترکیبات و فرآورده‌های مکمل‌ها اقدام کرده است.
نتیجه این مرور موجب طبقه‌بندی تحت عنوان چهارگروه مکمل‌های ورزشی گردیده است که با حروف انگلیسی A، B، C و D مشخص می‌شوند.
از مهمترين مزايای سيستم دسته بندی استرالیا، پرهيز از ارزيابی سياه يا سفيد (بلی يا خير) در خصوص مکمل‌ها می‌باشد. طبق ارزيابی‌های مبتنی بر بلی يا خير، يک مکمل غذايی يا به طور کامل مجاز يا غير مجاز دانسته می‌شود.
اما با به کارگيری سيستم دسته‌بندی در خصوص مکمل‌ها، علاوه بر دسته‌بندی مکمل‌ها، اطلاعات ارزشمندی را در خصوص فوايد و مضرات احتمالی هر يک از این محصولات در اختيار ورزش کاران قرار می‌دهد.
در ادامه خلاصه‌ای از دسته‌بندی مکمل‌ها توسط انستيتو ورزش استراليا ارائه می‌گردد و سپس به ارائه خلاصه‌ای از مستندات علمی موجود در خصوص برخی از محصولات در گروه‌بندی‌های متفاوت می‌پردازيم.
گروه اول: گروه اول يا مکمل‌های مورد تاييد اغلب تامين کننده منبعی به هنگام و مفيد از انرژی و مواد مغذی در برنامه غذايی ورزشکار بوده و بر اساس آزمون‌های علمی، مصرف آن‌ها در صورتی که بر اساس دستورالعمل و در شرايط مناسب انجام شود، اثرات مفيدی بر عملکرد ورزشی دارد.
البته نباید فراموش کرد که برای مصرف بهینه این گروه مکمل‌ها پیروی از یک برنامه تمرینی صحیح و دقت در زمان مناسب مصرف، برای اثربخشی مورد انتظار امری ضروری است. اين گروه مكمل‌ها به سه بخش قابل تقسيم مي‌باشند:
بخش نخست- غذاهای ورزشی
این گروه مکمل‌ها به سه بخش قابل تقسیم می‌باشند:
فرآورده‌هایی خاص که به عنوان منابعی از مواد مغذی هستند ولی در برنامه غذایی روزانه و معمول مورد استفاده نمی‌باشند. نظیر نوشیدنی ورزشی، ژل‌های ورزشی، غذاهای مایع، بارهای ورزشی، جایگزین‌های الکترولیت‌ها.
بخش دوم- مکمل‌های پزشکی
این مکمل‌ها اغلب برای درمان کمبودهای مواد مغذی یا درمان عارضه‌های بالینی استفاده می‌شوند. نظیر مکمل آهن، مکمل کلسیم، مولتی‌ویتامین+مینرال، ویتامین D و پروبیوتیک‌ها (میکروب‌های مفید برای سیستم گوارشی و سیستم ایمنی).
بخش سوم- مکمل‌های موثر بر عملکرد
این گروه فرآورده‌ها با هدف افزایش کارایی و عملکرد ورزش‌کاران استفاده می‌شوند.
این مکمل‌ها بهتر است به تنهایی و به طور مجزا مصرف شوند تا از اثربخشی یا عوارض احتمالی هر یک از آن‌ها بتوان آگاه شد.
همچنین توصیه و مصرف این فرآورده‌ها نیاز به ارزیابی اولیه دارد و به همین دلیل بهتر است تحت نظر متخصص تغذیه ورزشی مصرف و میزان آن تعیین گردد.
این مکمل‌ها شامل مواردی نظیر کافئین، بتاآلانین، بیکربنات، کراتین و عصاره چغندر قند می‌باشد.
