دكتر شهرام فرج‌زاده موالو
یكی از مهم‌ترین مسائلی كه ورزشكاران حرفه‌ای در برخی رشته‌های ورزشی درگیر آن هستند، مشكل كاهش وزن سریع یا به اصطلاح «سر وزن رسیدن» در روزهای منتهی به مسابقات یا دوره‌های زمانی كوتاه است. در این مقاله سعی بر آن شده است تا برخی از جوانب مهم این موضوع مورد بحث قرار گیرد؛ چرا كه شیوع این مشكل در ورزش قهرمانی و به‌ویژه در نوجوانان ورزشكار چشمگیر بوده و هرازگاه شاهد بروز مشكلات جدی سلامت و ایمنی ورزشكاران در این زمینه هستیم.
مفهوم «سر وزن رسیدن» چیست؟
سر وزن رسیدن عبارت از روش‌هایی است كه ورزشكاران شركت‌كننده در ورزش‌های مبتنی بر اوزان خاص برای كاهش وزن از آنها استفاده می‌كنند. در ورزش‌های دارای اوزان خاص همچون كشتی، مشت‌زنی، وزنه‌برداری، جودو، قایقرانی سبك‌وزن و نیز ورزش‌های رزمی، ورزشكاران باید دارای شرایط یكی از اوزان خاص باشند تا به آنها اجازه رقابت داده شود.
الگوی نوسانات وزن در ورزشكاران مختلف تفاوت می‌كند. برخی از آنها به مدت طولانی، وزن خود را در حد پایینی نگه می‌دارند، در حالی كه برخی دیگر تنها قبل از مسابقات وزن خود را كاهش داده و در خارج از فصل مسابقات به حالت قبل برگشته و وزنشان افزایش می‌یابد. بر عكس، در برخی ورزش‌ها، همچون مسابقات قایق‌های بادبانی در المپیك، ورزشكاران باید وزن خاصی داشته باشند و ممكن است لازم باشد بعضی از ورزشكاران برای داشتن عملكرد مناسب وزنشان را به نحو مناسبی افزایش دهند (مك كارگار و همكاران 1993).
ورزشكاران چگونه به سر وزن می‌رسند؟
چنانچه ورزشكاری برای شركت در مسابقه نیاز به سر وزن رسیدن داشته باشد، (كاهش وزن یك هفته قبل از مسابقه) معمولا سراغ روش‌های سریع می‌رود. روش‌های كاهش وزن متنوع بوده و شامل رژیم‌های غذایی افراطی و شدید و (روزه‌داری)، محدودیت در دریافت مایعات (روزه مایعات)، كم‌آب كردن بدن با روش‌های فعال (تمرین كردن با لباس‌های پلاستیكی) یا غیر‌فعال (سونا) و استفاده از داروهای مدر، ملین‌ها یا استفراغ‌های عمدی می‌باشد.
با توسل به این روش‌ها وزن بدن عمدتا به خاطر كاهش محتوای مایعات بدن، مواد غذایی موجود در دستگاه گوارش یا ذخایر انرژی عضلات كاهش می‌یابد (فوگلهولم 1994). جالب آنكه، حتی بعضی از ورزشكاران به روش‌های غیرمعقول و خرافی روی می‌آورند؛ از جمله مشاهده اینكه بعضی از كشتی‌گیران معتقدند چنانچه به طور معكوس بر روی ترازو بایستند ( قرارگیری بر روی دست‌ها) وزنشان كمتر نشان داده خواهد شد (موان و همكاران 2000).
خطرات و اثرات كاهش سریع وزن
عمده‌ترین عوارضی كه در اثر كاهش سریع وزن با هدف شركت در مسابقات ورزشی مطرح می‌باشد عبارتند از: سوءتغذیه و كم‌آب شدن بدن. هنگامی‌كه مقدار زیادی از مایعات بدن دفع شده و جایگزینی صورت نپذیرد، بدن كم‌آب می‌شود. این وضعیت موجب افت عملكرد جسمانی شده و در اثر عدم دریافت مقادیر كافی مواد مغذی سوءتغذیه ایجاد می‌شود. كم‌آبی بدن حادترین و خطرناك‌ترین عارضه ممكن در كاهش وزن سریع است.
هنگامی كه روش‌های كاهش سریع وزن به كار می‌روند، عمدتا به جای بافت چربی، آب و توده كم‌چرب بدن كاهش می‌یابد و از ذخایر آب و كربوهیدرات عضله ( گلیكوژن ) كاسته می‌شود و این، تنظیم دمای بدن و عملكرد قلبی – تنفسی را بر هم می‌زند. این امر همچنین بر ظرفیت قدرت و استقامت و نهایتا عملكرد فرد تاثیر منفی می‌گذارد. در برخی مطالعات مشاهده شده كه عوارض روانی هم ممكن است در این اشخاص بروز كنند (براول و همكاران 1987).
عوارض كوتاه‌مدت
شماری از عوارض كاهش سریع وزن، از جمله نوسانات و تغییرات خلقی، احساس عدم انرژی و انگیزه همگی می‌توانند در نقص عملكرد سهیم باشند. ورزشكار ممكن است در این حالت كم شدن انرژی، كاهش سرعت سوختوساز، كاهش توده عضلانی، قدرت، توان و كاهش ظرفیت استقامتی را تجربه كند.
همچنین خطر بروز خستگی مفرط جسمی و ذهنی هم در این افراد وجود دارد. در وخیم‌ترین حالت، اتلاف شدید و سریع وزن بدن (بیش از 10 درصد) می‌تواند به شكل شوك و مرگ بروز كند. بطوریكه در سال 1997، سه كشتی‌گیر جوان در حالی كه سعی می‌كردند خود را به وزن مورد نظر برسانند، دچار كاهش سریع وزن مرگ ناشی از عوارض شدند.(MMWR 1998)
عوارض درازمدت
ورزشكارانی كه سطح چربی‌های بدن و یا وزن بدن خود را در حد نامتناسبی نگه می‌دارند، در معرض خطر اختلالات تغذیه ای همچون انوركسیا نروزا یا بولیمیا نروزا یا سایر مشكلات طبی ناشی از انرژی ناكافی و كمبود مواد مغذی قرار دارند. حداقل میزان چربی بدن در مردان و زنان به ترتیب 5 و 12 درصد گزارش شده است (لومن 1992).
با این همه، دامنه‌های چربی بدن كه معمولا به عنوان دامنه سالم پیشنهاد می‌شود، در مردان 8 تا 12 درصد و در زنان 16 تا 20 درصد است. به علاوه، كمبود موادمعدنی و ویتامین‌ها ممكن است بر اثر كاهش وزن در طولانی‌مدت بروز كند و در نهایت باعث ایجاد تغییرات هورمونی و عملكرد سوختوساز شود. این عواقب نه تنها باعث افت عملكرد می‌گردد، بلكه عوارض جسمانی و روانی جدی نیز در بر دارد...
برای خواندن بخش دوم -سر وزن رسيدن در ورزشكاران- اینجا کلیک کنید.
برای خواندن بخش سوم -سر وزن رسيدن در ورزشكاران- اینجا کلیک کنید.
