دكتر محمد حسن انتظاری؛ مدیرگروه تغذیه و معاون آموزشی؛ دانشكده بهداشت دانشگاه علوم پزشكی اصفهان
از آ‌نجا كه دولت‌ها برای سفرهای فضایی مخارج بسیار زیادی متحمل می‌شوند، طبیعی است در تهیه و تامین مواد غذایی نیز نهایت كوشش را مبذول خواهند داشت. اما شرایط، محدودیت‌ها و تغییراتی كه فضا بر بدن انسان تحمیل می‌كند باعث تغییرات ناخواسته در برنامه غذایی، متابولیسم مواد غذایی و سطح مواد مغذی در بدن می‌شود.
اولین سفر فضایی در سال ۱۹۶۱ با پرواز یوری گاگارین، فضانورد روسی، به فضا شروع شد و از همان زمان تامین نیازهای غذایی از دغدغه‌های سفر بود.
گرچه این موضوع برای سفرهای كمتر از یک ماه خیلی مشكل‌آ‌فرین نبود، ولی با طولانی‌تر شدن سفرهای فضایی تاثیرات شدیدتر محیط فضا بر بدن، این موضوع اهمیت بیشتری پیدا كرد، به گونه‌ای كه برای سفر به مریخ یكی از بزرگ‌ترین دغدغه‌ها، تامین غذا برای فضانوردان است.
بد نیست بدانیم كه سفر به مریخ حدود سی ماه طول می‌كشد و یک فضانورد روزانه حدود ۶۰۰ گرم غذا نیاز دارد و هزینه حمل هر كیلو بار به مریخ حدود ۱۱۰۰۰ دلار می‌باشد!
در نهایت چنانچه انسان بخواهد سفرهای چندین ساله به اعماق فضا داشته باشد، چارهای جز تولید غذا در فضا نخواهد داشت. به این ترتیب، یک اكوسیستم كوچک باید در محیط سفینه فضایی تشكیل شود و همه مواد مانند زمین وارد یک چرخه شوند;یعنی همه مواد بارها و بارها مورد استفاده قرارگیرند كه در این صورت فقط چندین كیلو مواد اولیه تا بی‌نهایت انسان را پیش خواهد برد.
ولی در حال حاضر نه علم انسان برای ساخت چنین اكوسیستمی كافی است و نه فضای فیزیكی سفینه‌ها. البته طرح‌های فرضی دیگری همچون بردن انسان به حالتی همانند خواب زمستانی برخی جانوران نیز مطرح بوده و هست، ولی آ‌ن هم نه علمی است و نه عملی و حتی روی زمین هم تجربه نشده است.
مشكلات فعلی سفرهای فضایی كه نیازهای غذایی را تحت تاثیر قرار می‌دهند عبارتند از:
۱- به هم خوردن تعادل آ‌ب و الكترولیت پس از خروج از حوزه جاذبه زمین
۲ – فضا زدگی
۳ – تشعشعات در فضا
۴- تحلیل استخوان‌ها
۵ – تحلیل ماهیچه‌ها
۶ – كاهش حجم وكاهش سلول‌های خونی
۷ – بی اشتهایی
۸ – سنگ‌های كلیوی
۱- به هم خوردن تعادل آ‌ب و الكترولیت پس از خروج از حوزه جاذبه زمین:
با حذف جاذبه زمین یا بهتر بگوییم میكروگراویتی (جاذبه خیلی كم) مقدار زیادی از مایعات پایین‌تنه (حدود دو لیتر) به سمت سر سوق پیدا می‌كند، در این حالت سیستم‌های تنظیم آ‌ب بدن این مقدار آ‌ب را دفع می‌كنند؛ در حالی كه این آ‌ب واقعا زیادی نیست وبه غلط جابجا شده است ودر نتیجه توان جذب مواد غذایی و دفع مواد زائد كاهش یافته و كارایی كلی فرد كاهش می‌یابد.
این مشكل در بازگشت به زمین به صورت حادتری خود را نشان می‌دهد؛ به گونه‌ای كه كمتر فضانوردی هنگام بازگشت به زمین می‌تواند روی پای خود بایستد. برای كاهش این مشكل، فضانوردان را مجبور می‌كنند كه روزانه دولیتر آ‌ب مصرف كنند (در حالی كه احساس تشنگی كمتر از زمین است) ودر هنگام برگشت به زمین به آ‌نان یک لیتر محلول ایزوتونیک (سرم خوراكی) داده می‌شود.
۲ – فضازدگی
این حالت معمولا شبیه مشكلات مسافرت است؛ مثل ماشین گرفتگی، دریا زدگی، تغییر حالت در سفر با هواپیما و... ولی در فضا این موضوع بسیار جدی‌تر بوده و گاهی تا بیش از یک هفته هم طول می‌كشد كه دلیل آ‌ن فشار جاذبه بسیار زیاد در هنگام پرتاب (هشت تا نه برابر جاذبه زمین)، روان شدن مایعات به سمت سر پس از در مدار قرارگرفتن و تجمع آ‌نها در سینوس‌ها و مجاری نیم دایره‌ای گوش داخلی (كه احساس تعادل را به هم می‌زنند) می‌باشد.
همچنین در فضا اطلاعاتی كه چشم و سلول‌های حساس به جاذبه در گوش داخلی به مغز می‌فرستند، با یكدیگر سازگار نیست واین امر نیز بیماری فضازدگی را تشدید می‌كند كه همه این‌ها باعث ایجاد سرگیجه، تهوع و تشدید بی‌اشتهایی می‌شود.
۳ – تشعشعات در فضا
در زمین، اكسیژن و ازن درصد بالایی از تشعشعات فضایی شامل اشعه گاما، ماورای بنفش و... را حذف می‌كنند، اما در فضا چنین سپری وجود ندارد و میزان این تشعشعات تا ۲۰۰ برابر مناطق مرتفع زمین هم می‌رسد. این تشعشعات سبب تغییر در اپئ و فعال شدن رادیكال‌های آ‌زاد می‌شود.
شواهد زیادی نشان می‌دهد كه دریافت آ‌نتی‌اكسیدان‌های غذایی نظیر ویتامین‌های ٴ، ئ، بتاكاروتن، چربی‌های امگا ۳ و حتی فیبرهای غذایی می‌توانند در كاهش اثرات مخرب تشعشعات فضایی موثر باشند...
برای خواندن بخش دوم- تغذیه و فضانوردی- اینجا کلیک کنید.
برای خواندن بخش سوم- تغذیه و فضانوردی- اینجا کلیک کنید.
