دكتر سيدضياءالدين مظهری؛ متخصص تغذيه و رژيم درمانی؛ دانشيار دانشگاه علوم پزشکی ايران
اختلالات غذا خوردن در كودكان ورزشكار
اغلب موارد علت اولیه كمبودهای تغذیه‌ای در كودكان ورزشكار اختلالات تغذیه‌ای و محدودیت‌های عمدی و آگاهانه اعمال‌شده در برنامه غذایی می‌باشد و نه عدم دسترسی به غذای كافی. اختلالات غذا خوردن كه عمدتاً ریشه روانی دارد، در دختران بیشتر از پسران شایع است و معمولا بعد از آغاز بلوغ و به دنبال افزایش ناگهانی در سطح هورمون‌های جنسی كه موجب ایجاد تغییرات سریع در شكل بدن و افزایش نسبت بافت چربی به ماهیچه و تغییرات روانی می‌شود، رخ می‌دهد و علت آن می‌تواند نارضایتی نوجوان از تصویر ذهنی فرم بدن خود باشد و این اختلالات غذا خوردن كه بیشتر به صورت بی‌اشتهایی بروز می‌كند، می‌تواند توسط رفتارهایی مانند اصرار به انجام ورزش‌های شدید با كاهش عمدی غذای روزانه و حتی استفاده از ملین‌ها توام گردد كه متاسفانه خطر ابتلا به این اختلال هر روز بیشتر از روز پیش سلامتی نوجوانان را تهدید می‌كند.
محدودیت غذایی در كنار فعالیت‌های ورزشی طاقت‌فرسا در طی بلوغ، می‌تواند سلامت آتی فرد را به مخاطره اندازد. این محدودیت‌ها معمولا در نوجوانانی كه ورزش‌هایی مانند: دو سرعت، ژیمناستیك، باله و كشتی انجام می‌دهند شدیدتر است، چون این افراد برای حفظ كارآیی بدن به حفظ یك فیزیك بدنی خاص نیاز داشته و برای دسترسی به اندام مورد نظر و خیالی و حفظ زیبایی اندام، خود را تحت فشار روحی و عصبی زیادی قرار می‌دهند. از جمله علل ایجاد چنین رخدادهایی می‌توان به عدم اطلاع والدین یا مربیان كودكان و نوجوانان ورزشكار از ضرورت تغذیه مناسب، متعادل و متنوع برای حفظ تداوم رشد، توام با سلامت و كارآیی بدن اشاره نمود. توصیه می‌شود كودكان ورزشكار و والدین آنها به‌طور مرتب تحت مشاوره متخصصین تغذیه قرار گیرند.
اهمیت تغذیه ورزشكاران در تمامی سنین
به‌طور كلی كودكان و بزرگسالان ورزشكار به مقادیر بیشتری از درشت‌مغذی‌ها و ریزمغذی‌ها، نسبت به همسالان كم‌تحرك خود نیازمند می‌باشند. علت این افزایش نیاز، مصرف انرژی بیشتر لازم برای فعالیت ورزشی، بازسازی و ترمیم بافت‌ها و تامین ذخایر بدن حتی بعد از اتمام فعالیت ورزشی می‌باشد.
فاكتورهای موثر بر مصرف انرژی طی ورزش
- شدت و مدت ورزش، كه عضلات اسكلتی بر طبق این معیار از سیستم هوازی یا بی‌هوازی و منابع مختلف سوخت برای تامین انرژی استفاده می‌كنند.
- تكرر دفعات انجام فعالیت ورزشی، كه بر ظرفیت بازسازی منابع سوختی تاثیر می‌گذارد.
- میزان و محتوای منابع سوختی درون فیبرهای عضلانی درگیر ورزش قبل و بعد از انجام فعالیت ورزشی، كه به‌طور عمده شامل گلیكوژن و تری‌گلیسیرید می‌باشد.
- غلظت گلوكز خون، كه بر ترشح هورمون‌های كنترل‌كننده قند خون مانند انسولین، كورتیزول، كاتكول آمین‌ها و هورمون رشد تاثیر می‌گذارد.
- عادت‌های غذایی فرد ورزشكار به خصوص میزان دریافت درشت‌مغذی‌ها كه بر وسعت ذخایر سوختی عضلات و غلظت گلوكز خون تاثیرگذار است.
- نوع فیبرهای عضلانی فرد ورزشكار، كه بر مبنای ساختار و محتوی آنزیمی خود، دارای ظرفیت اكسیداتیو یا گلیكولیتیك (تجزیه گلیكوژن) متفاوتی هستند.
- میزان آمادگی بدن فرد، یعنی میزان تطابق متابولیك بدن ورزشكار (به‌خصوص ماهیچه اسكلتی) به انجام تمرینات معین و مكرر.
- سطح هورمون‌های جنسی در گردش كه میزان آنها در دوران قبل بلوغ بسیار ناچیز است، ولی با آغاز فرآیند بلوغ ترشح آنها افزایش می‌یابد.
هر چه توده عضلانی و قدرت انقباض آن بیشتر گردد، به همان نسبت انرژی نیز افزایش می‌یابد. با افزایش شدت حركات ورزشی به خصوص ورزش‌های با طول مدت كوتاه‌تر، چه در كودكان و چه در بزرگسالان، گلیكوژن بیشتری نسبت به چربی مصرف می‌گردد.
این امر می‌تواند سبب تخلیه ذخایر گلیكوژن كبد و ماهیچه شود. پس از آنجایی كه ذخیره گلیكوژن در بدن كودكان بسیار محدودتر از بزرگسالان است و انرژی مورد نیاز طی فعالیت‌های ورزشی در كودكان به‌طور عمده از چربی تامین می‌شود، انجام فعالیت‌های با شدت زیاد و به‌طور كلی ورزش‌های بی‌هوازی (فعالیت‌های كوتاه‌مدت اما با شدت زیاد مانند پرش، شیرجه و وزنه‌برداری) به كودكان توصیه نمی‌شود.
در مورد بزرگسالانی هم كه به‌طور مداوم این ورزش‌ها را انجام می‌دهند، برای جلوگیری از عوارض ناشی از تخلیه ذخایر گلیكوژن كه می‌تواند سبب افت كارآیی ورزشكار بشود، یك رژیم غذایی متعادل كه حداقل تأمین‌كننده 60 درصد انرژی از كربوهیدرات‌ها باشد توصیه می‌گردد.
این نكته را باید مدنظر داشت كه افزایش بی‌رویه چربی در رژیم غذایی ورزشكاران (چه كودك و چه بزرگسال) سبب كاهش راندمان فعالیت ماهیچه‌ای و كارآیی فیزیكی بدن شده، به‌علاوه ترمیم و بازسازی بعد از ورزش را نیز محدود می‌سازد.
تفاوت‌ها میان متابولیسم منابع سوختی طی انجام فعالیت‌های بدنی میان كودكان و بزرگسالان، ناشی از تفاوت در سایز بدن و سطح هورمون‌های جنسی در گردش می‌باشد. این هورمون‌ها از طریق تاثیرگذاری بر سایز و تركیب بدن، میزان ذخایر سوختی داخل و خارج عضلات و فعالیت آنزیم‌های مختلف كنترل‌كننده مسیرهای تبادلات اكسیژن و گازكربنیك (عمل تنفس) در ماهیچه‌های اسكلتی بر سطح متابولیسم اثر می‌گذارند.
تفاوت نیاز سوخت و سازی مابین ورزشكاران خانم و آقا ناشی از نوع هورمون‌های جنسی آنها می‌باشد.
ترمیم و بازسازی بعد از ورزش
تغذیه مناسب، متعادل و متنوع با تامین تعادل مثبت انرژی و نیتروژن یا ازت حاصل از پروتئین‌ها و سطوح در گردش سوخت‌های متابولیك، نقش اصلی را در فرآیند ترمیم و بازسازی بعد از ورزش ایفا می‌كند. به‌طور كلی تامین دوباره ذخایر انرژی در كنار سنتز پروتئین‌های ساختاری و آنزیم‌های مورد نیاز، فرآیند همواستاتیك بعد از اتمام فعالیت‌های ورزشی را تشكیل می‌دهد.
ورزش‌های شدید و طولانی‌مدت با تحمیل فشار و استرس بر ارگان‌های اساسی، سبب ایجاد یك جریان كاتابولیك گسترده می‌شوند كه برای جلوگیری از وارد آمدن آسیب به بدن، این جریان بلافاصله بعد از اتمام ورزش، باید با تلفیقی از تغذیه مناسب در كنار استراحت كافی به جریانی آنابولیسمی یا ساخت و سازی تبدیل شود.
این عمل در واقع پاسخ تطابقی بافت‌ها به استرس ناشی از فعالیت‌های ورزشی می‌باشد. در مقایسه با زمان انجام فعالیت كه كربوهیدرات‌ها دارای نقش اساسی در تامین انرژی مورد نیاز هستند، چربی به عنوان سوخت غالب ماهیچه‌های اسكلتی در طی استراحت محسوب می‌شود كه این امر با كاهش میزان اكسیداسیون گلوكز و گلیكوژن، فرصت كافی را برای بازسازی این ذخایر در اختیار بدن قرار می‌دهد.
