دكتر احمد ساعدی؛ متخصص تغذیه و رژیم‌های درمانی
امروزه آلرژی‌های غذایی و عدم تحمل غذاها بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است و تعداد زیادی از والدین خواستار انجام آزمایش‌های لازم برای اطلاع از آلرژی‌های غذایی و عدم تحمل غذا در فرزندشان هستند. عدم تحمل غذا عبارت است از واكنش بدن به مواد موجود در غذاها كه می‌توانند خاصیت سمی، دارویی و متابولیك داشته باشند؛ در حالی كه آلرژی‌های غذایی واكنش‌های ناشی از وجود مواد با خاصیت ایمونوگلوبولینی E در غذاهاست. در متون علمی برای آلرژی‌های غذایی و عدم تحمل غذاها از واژه «واكنش‌های نامطلوب در برابر غذا» استفاده می‌شود. تفاوت آلرژی غذایی و عدم تحمل غذا در این است كه عدم تحمل غذا، برخلاف آلرژی غذایی وابسته به سیستم ایمنی نیست.
آلرژی‌های غذایی وابسته به ایمونوگلوبولین E، معمولا دو ساعت پس از مصرف غذای محرك بروز می‌كند كه این واكنش‌ها حتی می‌توانند كشنده باشند. آلرژی‌ها ممكن است نسبت به موادی مانند آلودگی هوا، جلبك‌ها، مواد گیاهی موجود در هوا یا به صورت آتوپیك باشد كه از مهم‌ترین نوع آلرژی آتوپیك می‌توان به بیماری آسم اشاره كرد.
سیستم ایمنی بدن به طور معمول سعی بر پاك كردن بدن از مواد آنتی‌ژن (مانند ویروس‌ها، باكتری‌ها و مواد خارجی در بافت‌ها) دارد. در آلرژی علاوه بر این واكنش، حساس‌سازی نیز به‌وجود میآید كه در تماس‌های بعدی فعال خواهد شد.
از علائم آلرژی‌های غذایی می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
1-علائم مربوط به دستگاه گوارش: درد شكم، تهوع، استفراغ، اسهال، خونریزی دستگاه گوارش، آنتروپاتی دفع پروتئین،
2- علائم پوستی: زخم‌های بازشونده در پوست، ادم، خشكی پوست، التهاب پوست، خارش پوست، قرمز شدن پوست (گر گرفتن)
3- علائم تنفسی: گرفتگی بینی، آسم، سرفه همراه با ترشحات، ادم راه‌های تنفس، باریك شدن راه‌های هوایی، سندرم تنفسی Heiner كه ناشی از مصرف شیر است.
4- علائم سیستمیك: شوك آنافیلاكسی، افت فشارخون، ضربان نامنظم قلب
5- علائم ثابت‌نشده: اختلالات رفتاری، خستگی، التهاب گوش میانی، عوارض عصبی، عوارض عضلات اسكلتی، سردردهای میگرنی.
از مهم‌ترین مشكلات ناشی از عدم تحمل غذاها می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
1- مشكلات روده‌ای – معده‌ای
- عدم تحمل لاكتوز كه در اثر مصرف غذاهای حاوی لاكتوز (شیر) به‌وجود میآید. از علائم این عارضه می‌توان به اسهال، نفخ و شكم‌درد اشاره كرد. این عارضه به دلیل فقدان آنزیم لاكتاز به‌وجود میآید كه بیمار قادر به هضم لاكتوز شیر نیست.
- بیماری فاویسم كه در اثر مصرف یا تماس با باقلا به‌وجود میآید. این عارضه به علت فقدان آنزیم گلوكز – 6- فسفات دهیدروژناز ایجاد می‌شود و از علائم آن كم‌خونی همولیتیك می‌باشد. این بیماری نسبتا شدید بوده و تماس با باقلا ممكن است عوارض شدیدی را در بیمار به‌وجود آورد.
- بیماری فیبروز كیستیك كه هضم غذاهای چرب به خوبی صورت نمی‌گیرد و بیمار پس از مصرف چربی دچار مشكلات روده‌ای – معده‌ای می‌شود.
- بیماری‌های كیسه‌صفرا كه در این بیماری نیز هضم غذاهای چرب به خوبی صورت نمی‌گیرد و بیمار بعد از مصرف چربی دچار مشكلات روده‌ای – معده‌ای می‌شود.
2- مشكلات و عوارض مادرزادی
- بیماری فنیل كتون اوریا (PKU): در این بیماری به دلیل فقدان آنزیم‌های لازم برای متابولیسم اسید آمینه فنیل‌آلانین، مصرف مواد غذایی حاوی فنیل آلانین موجب عقب‌افتادگی ذهنی در كودكان شیرخوار می‌شود. این بیماران (عمدتا نوزادان) باید از شیرهای مخصوص بدون فنیل آلانین استفاده كنند.
- بیماری گالاكتوزمیا: در این بیماری به دلیل نبود آنزیم‌های لازم برای متابولیسم گالاكتوز، دریافت گالاكتوز یا لاكتوز (موجود در شیر) موجب استفراغ، تهوع و اختلال در رشد می‌شود. این بیماران (عمدتا نوزادان) باید از شیرها و غذاهای بدون لاكتوز كه در بازار یافت می‌شود استفاده كنند.
3- واكنش‌ها به موادی كه خاصیت دارویی دارند
- واكنش به فنیل اتیل آمین موجود در شكلات و پنیر كهنه كه موجب سردردهای میگرنی می‌شود.
- واكنش به تیرامین موجود در پنیر چدار، پنیر فرانسوی، مخمر و ماهی‌های كنسرو‌شده كه به سردردهای میگرنی منجر می‌گردد.
- واكنش به هیستامین كه در نتیجه مصرف پنیرهای تخمیرشده، غذاهای تخمیرشده، ماهی تن كنسرو‌شده و ساردین به‌وجود میآید. از عوارض این واكنش می‌توان به سردرد و كاهش فشارخون اشاره كرد.
4- واكنش به افزودنی‌های غذایی
- واكنش به تارتارازین كه در نتیجه مصرف نوشابه‌های گازدار به‌وجود میآید و منجر به گرگرفتگی و آسم می‌شود.
- واكنش به بنزوئیك اسید یا بنزوآت سدیم‌كه در نتیجه مصرف نوشابه‌های گازدار، بعضی از پنیرها، بعضی مارگارین‌های بدون نمك و غذاهای حاوی سیب‌زمینی فرآوری‌شده به‌وجود میآید و منجر به گُر گرفتن و آسم می‌شود.
- واكنش به سولفیت‌ها: كه در نتیجه مصرف میگو، میوه‌های خشك و سبزیجات خشك به‌وجود میآید و آسم حاد و بیهوشی در پی دارد.
افرادی كه به بعضی از مواد غذایی حساس هستند، باید رژیم غذایی خود را با دقت انتخاب كنند. در بعضی موارد دیده شده است كه مقدار بسیار كمی از غذایی خاص زندگی شخص را تهدید می‌كند. بهترین شیوه‌های مراقبت از رژیم غذایی به قرار زیر هستند:
1- هنگامی كه غذای‌تان را در رستوران میل می‌كنید، مشكل خود را به كاركنان آنجا بگویید تا در مورد غذایی كه ممكن است برای شما حساسیت ایجاد كند، دقت و نكات لازم رعایت شود.
2- هنگام خرید غذاهای آماده یا میان‌وعده‌ها، دقت كنید كه از محتوای ماده غذایی مصرفی اطلاع كامل داشته باشید.
3- مراقب مواد غذایی حساسیت‌‌زا كه ممكن است در غذاهای مصرفی‌تان نهفته باشد، باشید.
4- اگر غذایی به شما توصیه یا تعارف می‌شود، حتما از محتویات آن اطلاع حاصل كنید، زیرا ممكن است بیشترین محتویات آلرژی‌زای نهفته را داشته باشند.
5- اگر دارویی برای بهبود حساسیت خود مصرف می‌كنید، همیشه آن را همراه خود داشته باشید.
6- اگر هنگام غذا خوردن احساس كردید كه حساسیت شما در حال آغاز شدن است، دست از غذا خوردن بكشید و با پزشك‌تان تماس گرفته و از او كمك بخواهید.
