هاشم یاوری؛ دانشجوی کارشناسی ارشد علوم بهداشتی، در تغذیه دانشگاه علوم پزشکی تهران
گنجینه سلامت اینجاست
سیاه دانه با نام علمی Nigella sativa گیاه گلداری، یكساله از خانواده آلاله (Ranunculacea) می‌باشد.
این گیاه با دوره زندگی كوتاه مدت، مخصوص نواحی نیمه خشك است.
سیاه دانه گیاهی با ارتفاع تقریبی ٦٠ سانتی متر، با برگ‌های سبز خاكستری و نخی شكل است.
در حالت طبیعی گل‌ها به رنگ آبی و دارای ٥ گلبرگ به عرض 2/5 سانتی متر به رنگ سفید شیری با كناره مایل به آبی است.
دانه‌ها معمولاً كوچك (5-1 میلی گرم) و دارای رنگ خاكستری تیره یا سیاه هستند.
سیاه دانه که با نام‌های سیاه تخمه، شونیز و کمون هندی نیز شناخته میشود، دارای زمینه تاریخی و مذهبی در بین اقوام و ملل مختلف است، به طوریكه میلیون‌ها نفر در نواحی مدیترانه و شبه قاره هند روزانه از روغن دانه آن در پیشگیری طبیعی و یا درمان بیماری‌ها استفاده می‌کنند.
بیشترین كشورهای تولیدكننده این گیاه، مصر، هند، پاكستان، عراق و تركیه هستند، در ایران نیز به فراوانی در اصفهان، اراك و خراسان پرورش می‌یابد.
در ادامه به برخی از خواص متنوع و خارق العاده این گیاه با ارزش اشاره خواهیم نمود.
سیاه دانه و دیابت
نتایج بررسی‌های علمی حاکی از تأثیر عصاره سیاه دانه بر میزان گلوکز سرم می‌باشد.
مکانیسم‌های احتمالی که برای اثر مذکور بیان شده عبارتند از: افزایش تولید انسولین از سلول‌های بتا پانکراس، کاهش گلوکونئوژنز (یکی از مسیرهای داخل سلولی تولید گلوکز) در کبد و افزایش حساسیت سلول‌های کبدی به انسولین.
یافته‌های حاصل از مطالعات حیوانی نشان داده‌اند که عصاره سیاه دانه باعث کاهش جذب گلوکز از روده میشود و میزان تحمل گلوکز را افزایش می‌دهد.
سازوکار این اثر سیاه دانه، تنظیم عملکرد انتقال دهنده سدیم گلوکز-1 (SGLT-1) که یک انتقال دهنده مهم گلوکز در روده است، عنوان شده است.
سیاه دانه و خواص آنتی اکسیدانی
خاصیت آنتی اکسیدانی سیاه دانه به علت وجود ترکیبات مختلفی نظیر: کوئرستین، کامفرول، گالاکتوزیل، تی آنتول، 4- ترپنئول و تیموكینون می‌باشد.
فلاونوئیدها و سایر ترکیبات مذکورِ موجود در سیاه دانه علاوه برکاهش پراکسیداسیون لیپیدها و بهبود فعالیت آنزیم‌های شرکت کننده در دفاع آنتی اکسیدانی بدن
مانند گلوتاتیون پراکسیداز (GPx)، گلوتاتیون ردوکتاز (GR)، سوپر اکسید دیسموتاز (SOD) و کاتالاز (CAT)، مانع تشکیل رادیکال‌های آزاد مخرب سلامتی نیز می‌شوند.
تركیبات مختلف سیاه دانه اثر هم افزایی دارند. سیاه دانه در اثر تركیب با آهن، مانع اكسیداسیون آن میشود.
در بسیاری از بیماری‌ها مانند سیروز كبدی یا آسیب‌های كبدی ناشی از عفونت و مواد شیمیایی كه در آنها رادیكال آزاد تولید میشود، عمل آنتی اكسیدانی سیاه دانه می‌تواند بسیار مفید واقع شود.
سیاه دانه و سلامت قلب
تأثیر عصاره و تركیبات سیاه دانه بر سیستم قلبی عروقی به طور مستقیم و غیرمستقیم از طریق سیستم‌های كولینرژیك و تریپتامینرژیك است.
از روغن سیاه دانه در طب ایرانی به عنوان یك دارو كاهنده فشار خون یاد میشود.
لینولئیك اسید به عنوان عمده‌ترین اسید چرب غیر اشباع موجود در روغن سیاه دانه، در متابولیسم بافتی و ساخت پروستاگلاندین ها (یکی از مهم‌ترین واسطه‌های شیمیایی در داخل بدن) مؤثر بوده و باعث كاهش فشار خون و انقباض عضلات صاف میشود.
بعلاوه پژوهش‌های حیوانی اثبات کرده‌اند عصاره سیاه دانه اثر مهاری قوی بر تعداد ضربان های قلب و قدرت انقباضی آن دارد که ممکن است به علت مهار فعالیت کانال‌های کلسیم یا باز شدن کانال‌های پتاسیم باشد.
سیاه دانه و خواص آنتی میکروبیالی
اثر ضد قارچی روغن سیاه دانه با محتوای کینون ها (تیموکینون و تیموهیدروکینون) مرتبط دانسته میشود.
این ترکیبات با ایجاد کمپلکس برگشت ناپذیر با پروتئین‌های هسته، باعث غیر فعال شدن پروتئین‌ها می‌شوند.
همچنین تیموکینون به پلی پپتیدهای دیواره سلولی، آنزیم‌ها و پروتئین‌های محصور شده در غشای پلاسمایی متصل شده و باعث از دست رفتن عملکرد آنها و بازدارندگی از رشد قارچ‌ها میشود.
علاوه بر مطالب گفته شده مکانیسم اثر تیموکینون، بازدارندگی آن از سنتز RNA (ماده ژنتیک درون سلولی مسئول اصلی تولید مثل و تکثیر سلول‌های باکتریایی) و انواع پروتئین در باکتری‌هاست.
آلفا پینن موجود در روغن سیاه دانه نیز دارای فعالیت ضد باکتریایی بسیار مؤثری می‌باشد.
سیاه دانه و سرطان
دانشمندان فعالیت‌های ضد توموری تیموکینون و تیموهیدروکینون موجود در سیاه دانه را مورد ارزیابی گوناگون قرار داده‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که این دو ترکیب، موجب کاهش 52 درصدی در سلول‌های سرطانی میشود.
دانه‌های سیاه دانه به غیر از اینکه غنی از مواد مفید مختلفی هستند، دارای مکانیسم‌های منحصر به فردی برای پیشگیری و درمان سرطان هستند:
مبارزه با تکثیر سلول‌های سرطانی
* القای آپوپتوز (مرگ برنامه‌ریزی شده سلول)
* جلوگیری از رشد سرطان در داخل چرخه سلولی
* ضد متاستاز (جلوگیری از گسترش و مهاجرت سلول‌های سرطانی از بافتی به بافت دیگر بدن)
* ضد آنژیوژنز (ضد رگ زایی- جلوگیری از ایجاد رگ‌های خون‌رسان در درون تومورها و جلوگیری از رشد آنها)
موارد منع مصرف
* حساسیت پوستی
یکی از مضرات سیاه دانه، حساسیت پوستی (یک واکنش منفی به یک ماده آلرژی‌زا یا محرک) است، فقط دست‌زدن ساده به سیاه دانه ممکن است در بعضی از افراد حساس، باعث خارش و ایجاد دانه‌های پوستی قرمز در پوست شود.
* افت فشارخون
سیاه دانه می‌تواند فشار خون را تا حد افت شدید پائین بیاورد، به خصوص اگر همراه داروی ادرارآور یا داروی ضد فشارخون مصرف شود.
این مسئله می‌تواند باعث خستگی، تهوع، تاری دید، تنفس کم عمق، سرگیجه، سردرد و از دست‌دادن هوشیاری شود.
* بارداری
زنان باردار حتی الامکان نباید سیاه دانه مصرف‌کنند، زیرا سیاه دانه ممکن است انقباض عضلات رحم را تحت تأثیر قرار دهد، بنابراین بهتر است در هنگام بارداری از خوردن این دانه سیاه خودداری‌کرد.
بیشتر بخوانید:
