دكتر محمد حسین صالحی سورمقی؛ دکترای فارماکوگنوزی
نام‌های فارسی: شاهی، ترتیزك
نام علمی: Lepidium sativum
نام عربی: رِشاد (Reshad)
نام عمومی: Garden cress
نام انگلیسی: Garden cress
نام فرانسوی: Passerage du jardin
نام آلمانی: Kresse
نام خانواده: Brassicaceae (Cruciferae- شب بو)
گیاه‌شناسی شاهی
شاهی گیاهی است علفی و یكساله كه ارتفاع آن گاهی به 60 سانتی‌متر می‌رسد. در قسمت‌های انتهایی ساقه انشعابات زیادی وجود دارد. برگ‌ها بیضی بلند، نوك‌تیز به رنگ سبز روشن و گل‌ها كوچك، سفید یا مایل به صورتی می‌باشند. میوه شاهی بیضی مدور (تقریباً بیضی‌شكل) به طول 6 و عرض تا 4 میلی‌متر و تقریباً بالدار است. قسمت مورد استفاده گیاه، برگ‌های آن می‌باشد كه تازه آن تند و نسبتاً معطر است. طعم برگ‌ها شبیه برگ بولاغ اوتی (علف چشمه) است.
شاهی به عنوان سبزی خوراكی در همه جای ایران مورد استفاده بوده و در بیشتر نقاط كشت می‌شود. این گیاه در استان خوزستان، به‌خصوص شهرهای مرزی، به نام رشاد مصرف زیادی دارد.
مصارف شاهی
شاهی از جمله سبزیجاتی است که رشد سریعی داشته و شباهت زیادی به علف چشمه و خردل دارد. با توجه به اینكه این گیاهان در بعضی از مواد، به‌خصوص گلوكزیدها، مشابه هستند، از نظر طعم، بو و خاصیت نیز تا حدی شبیه می‌باشند. از شاهی در تهیه سوپ‌ها، ساندویچ‌ها و سالادها به‌خصوص به جهت مزه تند آن استفاده می‌شود. این گیاه به اشكال مختلف در اروپا، به‌خصوص انگلستان، فرانسه، هلند و كشورهای اسكاندیناوی مصرف بسیاری دارد. یكی از غذاهای مورد علاقه در انگلستان ساندویچ تخم‌مرغ به همراه سس مایونز و شاهی است. همچنین در این نواحی از جوانه‌‌های آن و سرشاخه‌های دانه‌دار (تازه یا خشك) به صورت افزودنی تندمزه برای غذاها استفاده می‌كنند.
اصولاً شاهی به صورت تازه مصرف می‌شود و مانند بعضی سبزیجات از خشك آن استفاده نمی‌گردد؛ به همین دلیل بهترین زمان برداشت، با توجه به رشد سریع آن، موقعی است كه به ارتفاع 5 تا 13 سانتی‌متر رسیده باشد.
شاهی دارای خواص محرك و مقوی معده، اشتهاآور، ضد میكروب، ضد سرطان، ادرارآور و ضد كمبود ویتامین C (ضد اسكوربوت) می‌باشد. در طب آیورودای هند برای جلوگیری از مشكلات پس از زایمان خانم‌ها خوردن شاهی توصیه می‌شود.
تركیبات مهم شاهی
هر 100 گرم شاهی تازه و خام حاوی مواد زیر است:
كربوهیدرات‌ها: 5/5 گرم
فیبر (الیاف): 1/1 گرم
چربی: 7/0 گرم
پروتئین: 6/2 گرم
ویتامین A: 346 میكروگرم
ویتامین B9 (فولات): 80 میكروگرم
ویتامین C: 69 میلی‌گرم
كلسیم: 81 میلی‌گرم
آهن: 3/1 میلی‌گرم
انرژی: 32 كیلوكالری
و دست کم 60 تا 70 گرم رطوبت (آب).
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده از شاهی
ضد باكتری، ضد سم، ضد كمبود ویتامین C، ضد ویروس، مسهل، ادرارآور، مقوی قوای جنسی، قاعده‌آور، محافظ معده، محرك ایمنی بدن، شیرافزا و محرك.
نكات قابل توجه
1- برای سلامتی و نشاط بعضی پرندگان، از قبیل مرغ عشق، به آنها شاهی می‌دهند.
2- شاهی با نام‌های عمومی مختلفی از جمله Garden pepper cress، Pepper grass و Pepperwort مشهور است.
3- شاهی را می‌توان بدون خاك کشت کرد (كشت در آب)؛ به‌خصوص اینكه همیشه از برگ تازه آن استفاده می‌شود و لازم به خشك كردن آن نیست. همچنین رشد سریع آن باعث می‌شود كه بتوان از این طریق آن را كشت و برداشت نمود.
4- تخم شاهی دارای موسیلاژ (لعاب) می‌باشد؛ به همین دلیل در طب سنتی به عنوان محرك و ادرارآور مصرف می‌شود.
5- در كتاب قانون ابن سینا و كتاب مخزن‌الادویه، گیاه حُرف (به نام ترتیزك بیابانی) و حب‌الرشاد معرفی شده كه ممكن است شاهی یا یكی از گونه‌های این گیاه باشد كه بیشتر در مورد دانه آن بحث شده است؛ به همین دلیل در این مورد كه احتیاج به تحقیق بیشتری دارد، شرح داده نشده است.
