تحریریه پزشک امروز
آلودگی هوا، یك مشكل عمده‌ی بهداشتی است كه اغلب كشورهای جهان را گرفتار كرده است. هر روزه مقادیر بسیار زیادی از انواع گازها و ذرات مضر، در مقیاسی جهانی وارد جو می‌شوند و به سلامت انسان و محیط‌زیست، آسیب می‌رسانند. مواجهه‌ی انسان با آلودگی هوا به قدمت آشنایی او با آتش است اما توجه به اثرات آلودگی هوا بر سلامت، در اوایل قرن بیستم جلب شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد كه سالمندان، به‌ویژه آنهایی كه مبتلا به بیماری‌های مزمن قلبی – عروقی هستند و نیز كودكان و خردسالان، بیشتر در معرض خطر هستند. مطالعات بعدی مشخص كرده است كه با كاهش آلودگی هوا، تعداد موارد ابتلا به برونشیت مزمن كاهش می‌یابد.
آنچه كه مسلم است، مواجهه‌ی طولانی‌مدت با آلودگی هوا، اثرات مادام‌العمری بر سلامتی دارد و این انكارناپذیر است. به طور كلی می‌توان منشاء آلودگی هوا را شامل این موارد دانست:
- مناطق غیرشهری مانند معادن و مناطق كشاورزی
- مناطق صنعتی مانند مواد شیمیایی، محصولات معدنی غیرفلزی، تولید نیرو و صنایع فلزات اساسی
- منابع اجتماعی مانند سامانه‌ی دفع زباله‌ی شهری، منابع حرارتی منازل، تسهیلات پخت و پز و خدمات خشكشویی و نظافت
- انواع خودروها، ماشین‌های سبك و سنگین با سوخت‌های بنزینی یا دیزلی، موتورسیكلت‌ها و ذرات معلق ناشی از ترافیك خودروها
تحقیقات نشان داده است كه سالانه حدود 5/2 میلیون نفر در جهان به علت قرار گرفتن در معرض ذرات معلق محیط داخلی ساختمان‌ها می‌میرند. همچنین مرگ و میر ناشی از ذرات معلق و دی‌اكسید گوگرد در هوای محیط سالانه در حدود 000/450 نفر است. ذرات معلق موجود در هوا شامل دوده‌ی زغال‌سنگ، پسمانده‌ی گازوئیل، بخارهای اسیدی و فلزی، ذرات فلوئور، حشره‌كش‌ها و غیره، باعث بروز بیماری‌های تنفسی و سرطان شده و همچنین فرسایش و تخریب پوشش گیاهی را به دنبال خواهد داشت. باید توجه داشت كه عواملی مانند دمای زیاد یا كم، رطوبت، ارتفاع و وضعیت تغذیه‌ای، در شدت آلودگی و تاثیر آن بر افراد موثر است.
در اغلب كشورهای جهان، وسایل نقلیه، فعالیت‌های صنعتی و نیروگاه‌های برق، علت قسمت اعظم آلودگی‌های ناشی از نیتروژن و گوگرد هستند و نیز انواع سوخت‌ها در تولید ذرات معلق نقش دارند. اگر اكسیژن كافی در محیط موجود نباشد تولید مونواكسیدكربن و مواد آلی فرار هم زیاد می‌شود. این مواد كه به طور مستقیم از سوخت و سوز ایجاد می‌شوند به عنوان آلاینده‌های اولیه شناخته می‌شوند. آلاینده‌های ثانویه نیز از راه واكنش‌هایی كه در جو رخ می‌دهند ایجاد می‌گردد مانند ازن و برخی تركیبات نیتروژن و گوگرد حاصل از سوختن روغن و مواد نفتی در موتورهای با احتراق داخلی، این مواد منجر به آزاد شدن تركیبات آلی می‌شوند كه پایدار و طویل‌العمر بوده و ممكن است به كیلومترها دورتر از محل تولید، انتقال پیدا كنند.
اثرات آلودگی هوا بر سلامت
تنفس از راه دهان، اثرات آلودگی هوا را به شدت می‌افزاید چون بسیاری از ذرات و آلاینده‌ها اگر از طریق بینی تنفس شوند، از هوای تنفسی پاك می‌گردند. بیماری‌های تنفسی، شخص را در معرض خطر بیشتر عوارض آلودگی هوا قرار می‌دهند برای مثال، افراد مبتلا به آسم و بیماری‌های انسدادی مزمن ریه در هنگام آلودگی هوا ناراحتی‌های بیشتری خواهند داشت.
اثرات آلاینده‌های هوا بر سلامتی بسیار زیاد است كه مهمترین آنها به شرح زیر است:
- میزان حساسیت افراد به دی‌اكسید گوگرد بسیار گسترده است. كاهش قدرت بازدم؛ افزایش مقاومت ویژه راه‌های هوایی و ناراحتی‌هایی مانند خس‌خس یا كم آوردن نفس از جمله اثرات مواجهه‌ی كوتاه‌مدت با این گاز می‌باشد.
- دی‌اكسید نیتروژن آلاینده‌ی دیگری است كه واكنش راه‌های تنفسی را نسبت به سرما و عوامل منقبض‌كننده و حساسیت‌زا افزایش می‌دهد. بیماران آسمی حساس‌ترین افراد نسبت به این ماده هستند. افزایش عفونت‌هایی مانند التهاب لوزه‌ها، تغییر نوع سلول‌های مجاری تنفسی و مستعد شدن ریه‌ها به عفونت، از جمله عوارض مزمن دی‌اكسید نیتروژن می‌باشند.
- یكی از خطرناك‌ترین مواد آلاینده‌ی هوا مونواكسیدكربن است. این ماده به سرعت از غشاهای ریوی، مویرگی و جفت می‌گذرد. تقریبا 80 تا 90 درصد مقدار جذب شده‌ی آن با هموگلوبین خون (كه مسوول اكسیژن‌رسانی به بافت‌هاست) تركیب می‌شود و باعث اختلال در اكسیژن‌رسانی به بافت‌های حساس مانند: مغز، قلب، عضلات و نیز جنین در رحم مادر می‌شود. موارد حاد مسمومیت با منواكسیدكربن موجب اختلالات عصبی مانند سردرد، اختلال هماهنگی عصبی، اختلال شعور و هوشیاری به‌ویژه در رانندگی می‌شود. در افراد مبتلا به تنگی شرایین قلبی، احتمال بروز درد قلبی و تغییرات نوار قلب افزایش می‌یابد. همچنین در كودكان، این ماده باعث كاهش عملكرد دستگاه ایمنی بدن كودكان و خستگی مزمن و سردرد می‌شود.
- مسمومیت با ازن و سایر اكسیدكننده‌های فتوشیمیایی از دیگر تاثیرات آلاینده‌های هوا بر افراد می‌باشد. عوارض حاد آن شامل اختلال عملكرد ریوی، افزایش واكنش‌پذیری مجاری تنفسی و التهاب آنها، خستگی عمومی و در نهایت افزایش تعداد بستری شدن افراد به علت مشكلات تنفسی و تشدید آسم در آنها می‌باشد.
- غلظت سرب در خون می‌تواند نشانگر شدت آلودگی با این ماده باشد. از عوارض آلودگی با سرب می‌توان به كم‌خونی، كاهش ویتامین D فعال و در نتیجه سستی استخوان‌ها به‌ویژه در كودكان، كاهش قوای شناختی، كاهش شنوایی، كاهش عملكرد روانی و ضریب هوشی اشاره كرد.
