بیماری‌های مهم پوستی مشترک بین انسان و حیوان
از مهم‌ترین بیماری مشترک انسان و حیوان می‌توان به سالک اشاره کرد. بیماری لیشمانیوز جلدی (سالك) از بیماری‌های مشترك بین انسان و حیوان و به عنوان یك معضل سازمان جهانی بهداشت مطرح است. این بیماری در بیش از 80 كشور جهان رخ می‌دهد و ایران یكی از هفت كانون مهم آن است و اصفهان، تهران، قم، كاشان، كرمان، شیراز، بوشهر، بم، زاهدان و بندر عباس از مهم‌ترین كانون‌های درگیر محسوب می‌شوند. سالك یك بیماری پوستی مشترك بین انسان و بعضی از حیوانات از جمله جوندگان و سگ است. این بیماری با ایجاد یك برآمدگی قرمز رنگ مشخص و سپس به یك توده كوچك سفت و كبود رنگ تبدیل می‌شود و در صورت عدم درمان مناسب زخمی شده و از خود جوشگاه بد شكلی به جای می‌گذارد كه به زیبایی فرد لطمه می‌زند و اثرات روانی در پی دارد. انگل از طریق گزش پشه خاكی ماده به پستانداران منتقل می‌شود و انسان غالبا یك میزبان اتفاقی است. در ایران دو نوع از این بیماری وجود دارد كه توسط دو گونه انگل ایجاد می‌شود: نوع خشك یا شهری و نوع مرطوب یا روستایی.
سالك خشك
سالك خشك یا شهری توسط گونه انگل لیشمانیا تروپیكا ایجاد می‌شود. در این نوع پس از یك دوره كمون بیش از دو ماه، ندول كوچكی درمحل گزش به رنگ قرمز قهوه‌ای ظاهر شده و بتدریج طی شش ماه بزرگ‌تر می‌شود و معمولا در مركز آن زخم سطحی ایجاد می‌‌گردد و دَلَمه می‌بندد. در صورت عدم درمان معمولا طی 12-8 ماه ضایعه روبه بهبودی می‌رود و از خود جوشگاه به جای می‌گذارد. دوره زمانی این نوع سالك از نوع مرطوب طولانی‌تر است.
سالك مرطوب
سالك مرطوب یا روستایی توسط گونه لیشمانیا ماژور ایجاد می‌شود. در این بیماری پس از دوره كمون كمتر از دو ماه در محل گزش دانه جوش مانندی به وجود می‌آید كه طی 2-3 ماه زخم بزرگ‌تر شده و گاهی اطراف آن ندول‌های كوچك و متعدد ظاهر می‌شود كه از عوارض این بیماری است. گاهی ممكن است انگل از طریق مسیر لنفاتیك گسترش پیدا كند. بهبود معمولا طی 2-6 ماه حاصل می‌شود و جوشگاهی از آن باقی می‌ماند. لیشمانیوز جلدی ناشی از لیشمانیا اتیوپیكا و لیشمانیا اینفانتوم، لیشمانیا برازیلینسیس هم وجود دارد كه بیشتر با درگیری احشاء بوده و در ایران یافت نمی شود و بیشتر در آمریكای لاتین دیده می‌شود. ممكن است لیشمانیوز به صورت مزمن در آید كه یكی از نادرترین اشكال كلینیكی آن است.
در این شكل ضایعه بیشتر از دو سال باقی می‌ماند. در نوع عودكننده (recidvans) ضایعه بهبود یافته و بعد از چند ماه یا چند سال فعالیت دوباره ضایعه دیده می‌شود. ناقل بیماری سالك پشه‌هایی از خانواده فلبوتوموس هستند كه حشرات كوچك و كركداری به رنگ زرد یا خاكستری و به طول 2-3 میلی متر بوده و دارای بال‌های شفاف می‌باشد. این حشرات به علت جسم كوچك، رنگ خاكی و پرواز كوتاه اكثرا از نظر مخفی بوده، از خون انسان و حیوانات تغذیه می‌كنند. ارتفاع پرواز پشه خاكی معمولا 5/1-2 متر است ولی در موارد استثنایی تا ارتفاع 7 متری هم می‌تواند پرواز كند.
فعالیت پشه در نواحی معتدل در فصول گرم است و از خرداد تا شهریورماه حداكثر فعالیت را دارد. پشه‌های خاكی معمولا روزها بی‌حركت بوده و در نقاط تاریك مخفی می‌شوند و معمولا هنگام اول شب فعال شده و در اواخر شب به تدریج از فعالیت آنها كاسته می‌شود. فقط پشه ماده جهت تخم ریزی احتیاج به خون دارد و جنس نر از شیره گیاهان استفاده می‌كند. نیش این حشرات دردناك است و متعاقب گزش خارش بروز می‌كند ولی بعد از گزشهای متعدد و متوالی فرد به آن عادت كرده و چندان احساس خارش نمی‌كند. این پشه هنگام نشستن بال‌های خود را به شكل عدد 7 نگه می‌دارد و به صورت جهشی پرواز می‌كند.
سالك در كشورهای گرمسیر
سالك در بسیاری از كشورهای گرمسیر دیده می‌شود و ایران و عربستان سعودی بیشترین میزان وقوع بیماری را دارند. از دیگر كشورهای آسیایی، فلسطین، عراق، اردن، سوریه، هند، پاكستان، آلمان، فیلیپین و همچنین ارمنستان، آذربایجان و تركمنستان را می‌توان نام برد. در قاره آفریقا و همچنین آمریكای جنوبی و مركزی نیز این بیماری دیده می‌شود. ایران كانون مهمی برای سالك محسوب می‌شود.
مناطق آلوده ایران، استان‌های اصفهان، كرمان، خراسان، فارس، خوزستان، یزد، ایلام، كرمانشاه، بلوچستان و تهران هستند كه اكثرا از نوع روستایی می‌باشند. در اصفهان، شمال و شمال شرق آن بیشتر درگیر هستند و سالیانه 10 تا 20 هزار مورد زخم جدید گزارش شده است. در بررسی گذشته بیماری در استان اصفهان، منطقه برخوار بیشترین گرفتاری را داشت. پس از آن از 25 سال قبل تاكنون عواملی مانند پایین رفتن منابع آب زیرزمینی، بخصوص در منطقه جی، قهاب، براآن ورودشت، رویش بوته‌های مقاوم شوره در آن منطقه كه غذای مناسبی برای موش به شمار می‌رود، تأسیس شركت‌ها، پالایشگاه و پایگاه هوایی و تغییر وضع اكولوژی منطقه، باعث تغییر مكان مخزن بیماری (موش‌ها) و زادو ولد آنها در سایر مناطق شده است.
به طوری كه در قسمت‌های جنوبی و غربی كوهپایه، منطقه جرقویه و قسمت‌هایی از اردستان، نطنز و كاشان این بیماری دیده می‌شود. در منطقه شاهین‌شهر، تپه‌های شنی اطراف شهر، نخاله‌های ساختمانی و یا زمین‌های بایر داخل شهر محل زندگی فعال موش هستند. در برخی مناطق مانند حبیب آباد تاغ كاری‌ها نیز شرایط مناسبی برای لانه گزینی موش‌ها ایجاد كرده است. تشخیص این بیماری با گرفتن نمونه از مواد موجود در زخم سالك انجام می‌شود و سپس با رنگ‌آمیزی مخصوص، انگل لیشمن بر روی لام مشاهده می‌شود. در صورت مشاهده هر زخمی كه بیشتر از یك هفته طول بكشد، باید به پزشك مراجعه كرد.
واکسیناسیون
با گرفتن محتویات به دست آمده از ضایعه افراد آلوده و تلقیح آن به بدن فرد سالم یك ضایعه فعال به وجود می‌آید كه پس از بهبودی خودبه‌خودی مصونیت پایداری ایجاد می‌كند. در ایران طی جنگ تحمیلی این عمل سه ماه قبل از اعزام با تزریق انگل (پروماستیگوت) در داخل جلد در ناحیه بازوی چپ انجام می‌شد. این روش معایبی داشت كه در عمل متوقف شد. اقداماتی در جهت ایمن سازی لیشمانیوز جلدی با استفاده از سرم‌های ویروسی انجام گرفته كه مایوس‌كننده بوده است. از انگل‌های كشته‌شده نیز به عنوان واكسن استفاده شد كه به عنوان یك واكسن تجربی توسط پژوهشگران برزیلی و در ونزوئلا به منظور ایمنی در دنیا استفاده شده است و در قاره آمریكا تزریق داخل وریدی آن استفاده شد كه باعث واكنش‌های تب زا در فرد گردید. از سال 1370 فعالیت‌هایی برای ساخت واكسن در انستیتو رازی شروع شد كه مورد آزمایش قرار گرفت ولی در نهایت مشخص شد كه ایمنی ایجاد شده توسط این واكسن به حدی نیست كه مصونیت كافی در برابر عفونت ایجاد كند. در حال حاضر طرح‌های متعددی جهت تولید واكسیناسیون در دست بررسی است كه هنوز نتایج مفیدی از آنها به دست نیامده است.
سیاه زخم
یکی دیگر از بیماری‌های مشترک انسان و دام سیاه زخم است که عامل آن نوعی باکتری به شكل باسیل با توانایی تولید اسپور می‌باشد. اسپور نسبت به شرایط سخت محیطی بسیار مقاوم بوده و به مدت طولانی در هوا و به ویژه خاك زنده می‌ماند. این باسیل در حیوانات بیشتر دیده می شود،بنابراین افرادی كه در تماس بیشتر با حیوانات و فرآورده‌های حیوانی آلوده قرار دارند، بیشتر گرفتار می‌شوند.
تماس با اسپورهای آلوده كننده میكروب از طریق پوستی، تنفسی و یا سیستم گوارشی راه‌های انتقال هستند. نوع پوستی بیماری اغلب به صورت تورم موضعی و یا زخم پوستی بدون درد، سیاه رنگ، نكروز شونده، با به جا ماندن اثر بعد از بهبودی یا eschar می‌باشد. استفاده از اگزودا یا ترشحات زخم با رنگ‌آمیزی Gram Stain در تشخیص اولیه مهم است و کشت باسیل ظرف 6-12 ساعت تشخیص بیماری را در 24 ساعت اول امکان‌پذیر می‌کند. درمان با مصرف آنتی‌بیوتیك پنی‌سیلین، داكسی سیكلین و ترجیحاً سیپروفلوكساسین زیر نظر پزشك قابل انجام است و با این درمان احتمال مرگ و میر به صفر می‌رسد. واكسن سیاه زخم باسیلوس آنتراسیس كه در مقادیر غیركشنده سم تولید می‌كند و می‌تواند آنتی بادی محافظ ایجاد نماید، و در افراد در معرض خطر پس از تماس مفید است و جهت جلوگیری از بروز عفونت تنفسی به همراه درمان آنتی میکروبیال به کار می‌رود. شروع سریع درمان كمك كننده است.
درمان
شاید كمتر بیماری را بتوان نام برد كه به اندازه سالك درمان‌های مختلفی برای آن پیشنهاد شده باشد. روش‌های معمول درمان، درمان‌های موضعی، فیزیكی و سیستمیك هستند كه بر حسب نوع ضایعه، محل درگیری، عوارض بیماری و .. برای بیمار انتخاب می‌شوند. مراجعات مرتب بیمار، پزشك را در دستیابی به بهترین نتیجه كمك می‌كند. تركیبات آنتیموان به عنوان دارو در این بیماری به كار گرفته می‌شود كه گلوكانتیم دارویی است و در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. این تركیب روش اصلی درمان لیشمانیوز تاكنون بوده، است ولی شكست درمان در بسیاری از مناطق رو به افزایش است. سایر داروها مثل آمفوتریسین B، كتوكونازول، آلوپورینول، پارامومایسین، مترونیدازول نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد كه بیشتر به صورت تركیبی از آنها استفاده می‌شود. روند رو به افزایش مقاومت نسبت به گلوكانتیم باعث شده كه امروزه بیشتر از درمان‌های تركیبی استفاده شود و مركز تحقیقات پوست و سالك طرح‌های متعددی در این زمینه ارائه داده است كه بعضی از آنها برای اولین بار در دنیا انجام می‌گیرد.
با وجودی كه اسكار به جای مانده از سالك قابل درمان صددرصد نیست، ولی در این زمینه نیز راه‌حل‌های متعددی ارائه، شده از جمله كاربرد سلول‌های بنیادی كه در ایران در مراكز تحقیقات پوست و سالك و همچنین پوست و سلول‌های بنیادی در حال انجام است. با توجه به اینكه ناقل این بیماری پشه خاكی است، جمع‌آوری مستمر و بهداشتی زباله و فضولات حیوانی و جلوگیری از انباشته شدن آنها، محافظت بدن از پشه خاكی بعد از غروب آفتاب از طریق نصب توری فلزی روی درب و پنجره‌ها و استفاده از پشه‌بندهای معمولی و پشه‌بندهای آغشته به سم، استفاده از پمادها و مواد دور كننده حشرات به هنگام كار و خواب، خوابیدن در طبقات بالا، با توجه به این كه پشه‌ها نمی‌توانند زیاد پرواز كنند و به ارتفاع بالا بروند)، خودداری از رفتن به مناطق آلوده به پشه خاكی یا جنگل‌های انبوه، به خصوص از غروب آفتاب و بهسازی و ترمیم شكاف‌ها و حفره‌های موجود در دیوارها و مناطق مسكونی انسان و دام، مبارزه با جوندگان و معدوم ساختن سگ‌های ولگرد و تسطیع اماكن مخروبه از جمله كارهایی است كه در پیشگیری روزانه بیمار، می‌توان انجام داد.
