زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دكتر حمید زعیم كهن

بر اساس تعریف :Dietary Supplement Health and Education Act DSHEA مقررات برنامه آموزش و سلامت مكمل غذایی) در سال 1994، یك مكمل غذایی (ورزشی)، تركیب غذایی است كه به منظور كامل كردن رژیم غذایی از طریق دهان وارد بدن شده می‌شود.

تركیبات غذایی در این محصولات شامل ویتامین‌ها، مواد معدنی، گیاهان دارویی و یا سایر گیاهان‌، اسیدهای آمینه و موادی مانند آنزیم‌ها، بافت‌ها، مواد ترشحی غدد و متابولیت‌هاست. مكمل‌ها ممكن است به صورت عصاره، قرص، كپسول، قرص ژلاتینی نرم، مایع و یا پودر وجود داشته باشند.

صرف‌نظر از شكل مكمل،DSHEA مكمل‌های غذایی را در یك گروه ویژه در دسته غذاها قرار می‌دهد و نه جزو داروها و تاكید دارد كه در برچسب آنها كلمه «مكمل‌های غذایی» ذكر شود .

در تعریفی كه توسط وزارت بهداشت نیز ارائه شده است، مكمل‌های رژیمی- غذایی فرآورده‌هایی هستند كه حاوی مواد مغذی بوده، فقدان و یا كمبود یك یا چند ماده مغذی اولیه در رژیم غذایی را تكمیل می‌كنند و با بهبود عملكرد و یا پیشگیری از اختلالات دستگاه‌های مختلف بدن موجب افزایش سلامت می‌شوند.

همچنین، هیچ‌گونه ادعای تشخیصی، پیشگیری و یا درمانی از یك بیماری خاص را ندارند و شامل یكی از موارد زیر می‌باشند:

ویتامین‌ها، املاح، گیاهان و مواد طبیعی، اسیدهای آمینه و هر ماده رژیمی دیگری كه به منظور افزایش مورد استفاده قرار می‌گیرد. هر ماده تغلیظ شده، متابولیت TDI (Total Dietary Intake) شده، تشكیل شده، استخراج شده و یا تركیب شده از مواد و اجزای احصا شده قبلی را شامل می‌شود. تشخیص اینكه چه فرآورده‌ای داروست یا مكمل، بر عهده وزارت بهداشت می‌باشد و در مورد مكمل‌های ورزشی بدون هورمون بودن این محصولات بسیار مهم است.

تحقیقات نشان می‌دهد كه امروزه 98-50 درصد ورزشكاران از مكمل‌های ورزشی استفاده می‌كنند. دلایل استفاده از مكمل‌ها در زنان و مردان ورزشكار متفاوت است. زنان معمولا برای بهبود وضعیت سلامتی یا تكمیل رژیم غذایی خود از این مكمل‌ها استفاده می‌كنند، در حالی كه مردان برای افزایش سرعت و بالابردن قدرت عضله‌های خود و همچنین افزایش، كاهش یا حفظ وزن آنها را مورد استفاده قرار می‌دهند.

امروزه مصرف مكمل‌های ورزشی كه بسیار متنوع بوده و با مارك‌های تجاری مختلف در بازار عرضه می‌شوند، در بین ورزشكاران رشته‌های مختلف ورزشی بسیار شایع شده است.

ورزشكاران باید توجه داشته باشند كه انجام حركات ورزشی موفق در نتیجه عوامل بسیار زیادی به دست می‌آید كه می‌توان به ژنتیك، تمرینات ورزشی بلند‌مدت، تغذیه سالم، خواب كافی و سایر عوامل اشاره كرد و مصرف مكمل‌ها به تنهایی نمی‌تواند جایگزین عوامل فوق شود.

فواید و مضرات استفاده از مكمل‌ها و غذاهای ورزشكاران و تصمیم در مورد استفاده از آنها باید پس از بررسی‌های دقیق مشخص شود. در صورت مصرف هر نوع مكمل باید به ایمنی، كارایی و مجاز بودن آن توجه بسیاری شود.

مكمل‌های ر‍‍ژیمی‌(Dietary Supplements)، كمك‌كننده‌های تغذیه‌ای كارساز(Nutritional Ergogenic Aids‌)، مكمل‌های ورزشی(Sport Supplements)، مكمل‌های غذایی(Sport Foods) و مكمل‌های تغذیه‌ای درمانی (Therapeutic Nutritional Supplements)، اصطلاحاتی هستند كه امروزه در صنعت ساخت مكمل‌ها بسیار به كار می‌روند.

از آنجایی كه تنوع بسیار زیادی در بین این دسته از مكمل‌ها دیده می‌شود، سیستم‌های طبقه‌بندی این محصولات نیز بسیار گسترده، متغیر و متنوع می‌باشد.

دسته‌بندی‌ها معمولا بر اساس عملكرد مكمل‌ها (ماهیچه‌ساز‌ها، ارتقا‌دهنده‌های سیستم ایمنی، تامین‌كننده‌های انرژی و...)، شكل مكمل‌ها (برای مثال قرص‌ها، كپسول‌ها، پودرها، نوشیدنی‌ها و...)، در دسترس بودن (نوع سفارش برای خرید) و ادعاهای علمی كه ممكن است در مورد یك مكمل ثابت شده باشد (در حالی كه در مورد مكمل دیگر ممكن است هیچ مدرك علمی مبنی بر استفاده از آن وجود نداشته باشد)، صورت می‌گیرد.

گاهی اوقات طبقه‌بندی مكمل‌ها و غذاهای ورزشی به صورت زیر تعریف می‌شوند:

مكمل‌هایی كه برای تامین و نیاز تغذیه‌ای ورزشكار‌ان با هدف به حداكثر رساندن اجرای حركات ورزشی به كار می‌روند؛ مكمل‌هایی كه حاوی مقادیر زیادی از یك ماده مغذی هستند تا كمبود تغذیه‌ای ورزشكار را جبران كنند و مكمل‌هایی كه حاوی نوترینت‌ها یا سایر اجزا در مقادیری هستند كه به طور علمی هم ثابت شده‌اند كه توان انجام حركات ورزشی و یا عملكرد سیستم ایمنی ورزشكار را افزایش می‌دهند.

امروزه مكمل‌های بسیار زیادی در دسترس ورزشكاران و مربیان آنها قرار دارد؛ از این‌رو برای متخصصان تغذیه ورزشكاران داشتن اطلاعات كامل از مكمل‌های ورزشی مختلف، زمان مناسب استفاده از آنها، فواید احتمالی، اثرات جانبی احتمالی و خطرات استفاده از این مكمل‌ها بسیار ضروری است.

نكته بسیار مهم در مورد استفاده از مكمل‌ها هزینه می‌باشد. در بسیاری از موارد هزینه‌ای كه ورزشكار برای خرید مكمل‌ها می‌كند، مساوی و یا حتی بیشتر از هزینه‌ای است كه صرف خرید غذای هفتگی خود می‌كند. در بررسی‌های متعدد، اغلب ورزشكاران عنوان كرده‌اند كه از چندین مكمل غذایی استفاده می‌كنند.

باید به این ورزشكاران گفت در انتخاب مكمل‌ها باید دقت خاصی شود؛ زیرا بر خلاف مواد دارویی هنوز در خصوص مكمل‌های غذایی قانون مدون و مورد تاییدی وجود ندارد تا تاثیر آنها را بر سلامتی مورد ارزیابی قرار داده و تایید كند. به همین دلیل، انتخاب یك مكمل غذایی توسط ورزشكاران باید با توجه خاص صورت گیرد.

هر چند كارخانه‌های سازنده مكمل‌های ورزشی برچسب‌های تغذیه‌ای را بر روی محصولات خود می‌گذارند. در صورتی كه ورزشكار از مكمل‌های وارداتی استفاده می‌كند باید به برچسب فارسی مكمل كه به تایید وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی رسیده باشد، دقت كند. این برچسب باید دارای اطلاعات زیر باشد:

1- درج عبارت «مكمل رژیمی غذایی» (ورزشی) 2- تعداد و شكل فرآورده 3- موارد مصرف 4- موارد منع مصرف و هشدارها،‌ 5- میزان مصرف 6- سری ساخت 7- طریقه مصرف  8- شماره پروانه بهداشتی  9- نام و آدرس و شماره تماس شركت واردكننده 10- شرایط نگهداری 11- تاریخ تولید و انقضا 12- درج جمله «این محصول برای تشخیص، پیشگیری و یا درمان نمی‌باشد» بسیار مهم است.

همچنین توزیع مكمل‌های ورزشی می‌بایست صرفا از طریق شركت‌های پخش دارویی انجام گیرد و محل عرضه مكمل‌های ورزشی نیز فقط داروخانه‌ها می‌باشند.

تنظیم مصرف مكمل‌ها و غذای ورزشكاران موضوع بسیار مهمی است و ورزشكار باید از سالم بودن، خالص بودن و موثر بودن مكمل‌ها اطمینان داشته باشد؛ زیرا برخی مكمل‌ها حاوی مواد ممنوع هستند كه در صورت استفاده باعث مثبت شدن آزمایش دوپینگ ورزشكار می‌شود.

در سال 2002، كمیسیون پزشكی كمیته بین‌المللی المپیك، 634 محصول از مكمل‌های غذایی را كه ادعا شده بود غیرهورمونی هستند، مورد بررسی قرار داد. این 634 محصول از 215 تولیدكننده معروف 13 كشور جهان بود كه از سال 2000 تا 2001 در تبلیغات و بازاریابی اینترنتی معرفی شده بودند. تمامی محصولات در آزمایشگاه معتبر و مورد تایید كلن آلمان مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.

نتیجه بسیار جالب بود: 94 محصول، یعنی 8/14 درصد از كل موارد آزمایش شده، حاوی موادی بودند كه در برچسب نامی از آنها ذكر نشده بود ولیكن آزمایش دوپینگ را مثبت می‌كردند. از تعداد 94 محصول آلوده، 23 محصول حاوی پیش‌‌سازهای هورمونی تستوسترون و ناندرلون، 64 محصول حاوی پیش‌سازهای تستوسترون و 7 محصول حاوی پیش‌سازهای ناندرلون به تنهایی بودند .

همچنین 66 محصول دیگر غیر از 94 محصول آلوده، یعنی 4/10 درصد دیگر، حاوی موادی بودند كه بر روی برچسب آنها ذكر نشده بودند.

همچنین این نتایج نشان داد محصولات 10 كشور از 13 كشور آلودگی داشته و آلودگی آنها از 3 تا 25 در صد متغیر بود.

در این بررسی مشخص شد كه درصد آلودگی مكمل‌های غذایی - ورزشی آمریكا، آلمان و انگلستان از بقیه بیشتر و به ترتیب 8/18، 9/11 و 9/18 درصد بود.