دکتر حمید محقق؛ پزشک داخلی
تعریف اسهال
اسهال یعنی مدفوع آبکی و شل که پی‌درپی دفع می‌شود. اسهال زمانی روی می‌دهد که بیمار هر سه حالت زیر را هم زمان داشته باشد:
- حجم مدفوع زیاد
- قوام مدفوع نرم و آبکی
- تعداد دفع مدفوع از 3 نوبت در شبانه‌روز تجاوز کند.
اسهال چیزی است که خیلی از افراد آنرا تجربه می‌کنند. اسهال اکثر اوقات باعث مراجعه بیشتر به دستشویی و حجم بیشتر مدفوع می‌باشد.
در اکثر موارد نشانه‌ها و علایم اسهال چندین روز طول می‌کشید و افراد را آزار می‌دهد.
در کل، اگر اسهال فرد بیشتر از 4 هفته طول بکشد، به آن اسهال مزمن می‌گویند و طیف گسترده‌ای از عوامل مطرح هستند که به طور حتم نیاز به بررسی دارند.
اسهال طولانی می‌تواند نشانه بیماری جدی و مهمی باشد. این بیماری‌ها می‌تواند شامل، بیماری التهاب روده و در موارد کم‌خطر‌تر سندروم روده تحریک‌پذیر باشد.
دلایل ابتلا به اسهال
ابتدا باید گفت که 90 درصد اسهال‌های حاد، به دلیل عوامل عفونی رخ می‌دهند. متداول‌ترین دلیل اسهال، ویروسی است که روده را آلوده می‌کند.
این نوع عفونت معمولا دو روز طول می‌کشد و به آن آنفلوآنزای روده و یا آنفلوآنزای معده می‌گویند.
نکته مهم آن است که در اسهال‌های عفونی، حتی موارد میکروبی، اصلا نیازی به درمان آنتی‌بیوتیکی نیست.
درمان فقط جایگزین کردن آب و الکترولیت‌هاست.استفاده بی‌حساب و کتاب از آنتی‌بیوتیک‌ها خود می‌تواند موجب بروز نوعی از اسهال شود که به جای کمک به درمان، تنها دوره اسهال فرد را طولانی‌تر می‌کند.
آنتی بیوتیک فقط توسط پزشک و در موارد خاص تجویز می شود.
بخشی از علل اسهال هم مربوط به نقص عملکرد دستگاه گوارش است.
البته همیشه خود روده علت اسهال نیست، برای مثال کمبود آنزیم‌های پانکراس (لوزالمعده) باعث اسهالی می‌شود که بیشترین حجم مدفوع را در میان سایر علل داراست، یا برای مثال ممکن است جدار روده سالم باشد، اما فرد کمبود آنزیم لاکتاز داشته باشد؛ مشکلی که حدود 25 درصد جامعه ما به آن گرفتارند.
برحسب میزان کمبود لاکتاز، افراد به محض مصرف شیر دچار اسهال می‌شوند و قار و قور شکمی پیدا می‌کنند.
علاوه بر این، به علت آنکه اسهال آنها اسیدی است، اطراف مقعد این افراد هم زخم خواهد شد. باید یادآوری کنم که مصرف دوغ و ماست در این افراد بلامانع است.
سایر علل اسهال
دیابت، بعضی از داروها، رادیوتراپی، پرکاری تیروئید، بعضی از انواع سرطان، مصرف بیش ازحد ملین، مصرف الکل، جراحی دستگاه گوارش، عفونت از طریق باکتری (دلیل انواع متداول مسمومیت غذایی)، عفونت از طریق سایر موجودات زنده، خوردن غذاهایی که دستگاه گوارش را به هم می‌ریزد، آلرژی به بعضی از غذاهای خاص، بیماری‌های روده (از قبیل بیماری کرون، کولیت زخمی)، عدم جذب (زمانی که بدن نمی‌تواند مواد مغذی خاص رژیم غذایی را جذب کند).
نشانه‌ها و علایم اسهال
نشانه‌ها و علایم اسهال به طور معمول شامل درد شكمی همراه با دل پیچه، اجابت مزاج شل و آبكی، گاهی ناتوانی در كنترل اجابت مزاج و احساس احتیاج سریع به مدفوع کردن و تهوع و استفراغ است.
وجود خون در مدفوع، کاهش وزن و تب علایمی هستند که باید فرد در صورت مشاهده آنها به پزشک مراجعه کند.
عوارض اسهال
اسهال مداوم می‌تواند باعث از دست دادن مقادیر زیادی آب و مواد مغذی از بدن شود. به موارد زیر که نشان دهنده بی‌آبی بدن هستند، توجه نمایید:
ادرار تیره، ادرار کم، تپش قلب شدید، سردرد، پوست خشک، کج‌خلقی، گیجی، نشانه‌های کم آبی درکودکان با کمی آب در بزرگسالان فرق می‌کند و شامل موارد زیر است:
خشک شدن زبان و دهان، فرو‌رفتگی گونه و چشم‌ها، بدون اشک و یا کم اشکی، کاهش تعداد پوشک‌های خیس، کج‌خلقی یا بی‌میلی، پوستی‌که بعداز نیشگون گرفتن و جمع کردن دوباره باز نمی‌شود.
درمان اسهال
در اکثر موارد اسهال چند روز بعد از ابتلا به آن، معمولا در عرض 24-48 ساعت، خودبه‌خود درمان می‌شود. در بیشتر موارد درمان‌های خانگی اسهال را بهبود می بخشند.
در غیر این صورت نیاز به مراجعه به پزشک و انجام توصیه‌های پزشکی لازم است.
درمان خانگی اسهال
جبران آب از دست رفته بدن بسیار مهم است و مصرف مقدار زیاد مایعات، شامل آب، خوراکی‌های آبکی و آبمیوه توصیه می‌شود.
از مصرف کافئین، الکل و شیر خودداری شود.
چنانچه بیمار توانایی غذا خوردن دارد. مصرف غذاهای نیمه جامد وکم فیبر را کم‌کم افزایش دهد و شروع به مصرف نان تست شده، تخم‌مرغ، برنج یا مرغ نماید.
از مصرف بعضی از غذاهای خاص از قبیل محصولات لبنی، غذاهای چرب، پر فیبر و پر چاشنی خودداری کند.
مواد حاوی پروبیوتیک استفاده کند، این مواد شامل است، دوغ و پنیر می‌شوند.
چنانچه اسهال ملایم باشد، بهتر است همچنان فعالیت‌های روزانه معمول را ادامه داد؛ اما باید از انجام ورزش‌های سنگین خودداری کرد چون این ورزش‌ها باعث کاهش آب بدن می‌شوند.
بانوان باردار مبتلا به این مشکل باید آب از دست رفته را جبران کنند و در این مورد با پزشک معالج خود مشورت نمایند.
برای درمان خانگی اسهال در کودکان و بچه هامسئله مهمی که باید به آن توجه کرد، کاهش آب بدن است. در ادامه موارد درمان خانگی آن ذکر شده است:
نوزادان و کودکان نوپا به دلیل احتمال بیشتر از دست دادن آب بدن در معرض مشکلات خاصی قرار دارند، پس هر چند وقت یک‌بار باید شیشه یا بطری حاوی مایعات را به کودکان خوراند.
کودکان مبتلا به اسهال همراه تب، حالت تهوع و استفراغ باید در خانه بمانند و تا زمان برطرف شدن علائم به مدرسه یا مهد کودک نروند. این غیبت به کودک اجازه می‌دهد تا به خوبی استراحت کند و بهبود یابد و همچنین دیگر کودکان در معرض ابتلا به عفونت احتمالی قرار نگیرند.
درمان پزشکی اسهال
در صورت ادامه اسهال باید به پزشک مراجعه شود.
بعضی از انواع درمانی که پزشک در صورت ابتلا به اسهال شدید و یا درمان نشده استفاده می‌کند، شامل موارد زیر است:
آنتی‌بیوتیک: اسهالی که دلیل آن باکتری انگل باشد را درمان می‌کند، اما تاثیری بر اسهالی که در نتیجه ویروس است، ندارد.
درمان برای جایگزین کردن مایعات بدن: دکترشما برای جبران آب و نمکی که در حین اسهال از دست داده‌اید، دارو تجویز می‌کند.
در اکثر افراد این‌کار با نوشیدن مایعات و آب و سرم خوراکی (ORS) انجام می‌شود، هرچندکه در بعضی از موارد به خصوص زمان استفراغ ما باید از سرم استفاده نمایید.
درمان بیماری‌های اصلی: اگر اسهال شما در نتیجه بیماری دیگری از جمله بیماری التهابی روده یا سایر بیماری‌ها باشد، شما برای درمان اسهال، باید بیماری اصلی را درمان نمایید.
تغییر داروهای مصرفی: اگر پزشک شما به این نتیجه برسد که اسهال شما در نتیجه استفاده از داروهای خاصی همچون آنتی‌بیوتیک و... می‌باشد، ممکن است، میزان مصرف دارو را کاهش داده و یا دارویی دیگر برای شما تجویز نماید.
پیشگیری از اسهال
اگرچه دلایل گوناگونی برای ابتلا به اسهال وجود دارد، اما می‌توان با رعایت نکته‌هایی خاص از آن پیشگیری کرد. به منظور پیشگیری از اسهال ناشی از مسمومیت غذایی نکته‌های زیر را رعایت کنید:
- دست‌های خود را قبل و بعد از آماده کردن غذا بشویید.
- همچنین دست‌های خود را بعد از دست زدن به گوشت خام، رفتن به دستشویی، تعویض پوشک، عطسه، سرفه و پاک کردن بینی بشویید.
- شستن دست‌ها با آب و صابون طوری که حداقل 20 ثانیه صابون بر روی دست‌های شما مالیده شود.
- هنگامی‌که قادر به شستن دست‌ها نیستید، از ضد عفونی کننده‌ای دست استفاده نمایید.
- محل پخت و آماده‌سازی مواد غذایی را هر چند وقت یک بار بشویید.
- غذا را پس از پخت به سرعت میل کنید و آن را مدت زیادی در فضای بیرون قرار ندهید.
- باقی‌مانده غذا را بسته‌بندی کنید و در یخچال قرار دهید، غذا را مدت زیادی در فضای بیرون نگهداری نکنید.
- اجازه دهید یخ مواد غذایی در یخچال آب شود.
اسهال مسافران نیز قابل پیشگیری است. نکته‌های زیر را رعایت کنید
معمولا افرادی که از یک شهر و یا کشور به شهر و کشور دیگری مسافرت می‌کنند، دچار اسهال می‌شوند، برای کاهش خطر اسهال در مسافرت به موارد زیر توجه نمایید:
- غذاهای گرم و خوب پخته شده مصرف نمایید و از مصرف سبزیجات و میوه‌های خام خودداری کنید، مگر اینکه بتوانید خودتان پوستش را بکنید.
- از نوشیدن آب از شیرآب، مصرف یخ قالبی و محصولات تازه احتمالاً شسته شده با آب شیر خودداری کنید. آب، نوشابه و دوغ را به‌صورت دربسته و کارخانه‌ای مصرف نمایید.
- البته آبجوش، قهوه و یا چای مشکلی نداشته و می‌توانید مصرف نمایید.
- از پزشک سؤال کنید که آیا می‌توانید پیش از شروع سفر درمان با آنتی‌بیوتیک را شروع کنید یا خیر. به این طریق احتمال ابتلا به اسهال مسافران تا حد زیادی کاهش می‌یابد.
در چه شرایطی باید به پزشك مراجعه شود؟
اگر اسهال بیش‌از 48 ساعت طول بكشد.
اگر اطرافیان شما هم به اسهالی مشابه شما دچار شده‌اند.
اگرمخاط، خون، یا كِرم در مدفوع ظاهر شود.
اگر تب به 38/3 درجه سانتیگراد یا بالاتر برسد.
اگر درد شدیدی درشكم یا راست‌روده به وجود آید.
اگر علایم كم‌آبی ظاهر شوند مانند: خشكی‌دهان، پوست چروكیده، تشنگی‌شدید، ادراركم یا عدم وجود ادرار.
اگر کودک شما دچار اسهال شده است.
فراموش نکنیدکه اسهال ویروسی به ظاهر ساده، هنوز هم شایع‌ترین علت مرگ‌ومیر کودکان شهری و روستایی است. خردسالان به سرعت حجم آب بدن خود را از دست می‌دهند.
اگر شما بالای 50 سال سن دارید و اسهال شما همراه با دردهای شدید شکمی است. به‌خصوص اگر به تازگی از سی‌سی یو و یا آی‌سی‌یو مرخص شده‌اید.
اگر در حال مصرف کورتون یا سایر داروهای تضعیف‌کننده سیستم ایمنی هستید و دچار اسهال شده‌اید.
