دكتر پروانه صفایی مقدم
ادیان گوناگون طی قرون متمادی، هر یك روش‌ها و آیین‌های خاصی برای ارتقای سطح روحی و روانی دارند و اعمال و فرایضی بر پیروان خود واجب كرده‌اند. از جمله این فرایض دینی، روزه است كه در ادیان و سرزمین‌های مختلف شكل‌های بسیار متفاوتی دارد.
حتی آیین‌هایی نظیر بودائیسم و هندوئیسم نیز روزه و ریاضت‌های جسمی را برای تربیت جسم و روح پیروان خود ضروری می‌دانند. در آیین مقدس اسلام روزه گرفتن در ماه مبارك تأثیرات معنوی، فیزیكی و روحی به همراه دارد.
روزهداری و مكانیسم سازگاری
روزه یك شیوه روان درمانی و تغییر رفتار است. روزهداری زمینه لازم را برای تقویت مكانیسم‌های سازگاری انسان‌های روزه‌دار در برخورد با مشكلات زندگی فراهم می‌آورد. همچنین موجب افزایش قدرت كنترل رفتارها، افزایش ظرفیت روانی و قدرت تحمل مشكلات و پایداری در برابر استرس‌های زندگی می‌گردد.
عامل تقویت گرایش‌های مذهبی و سلامت روانی
همانطور كه روزهداری در ایمان و اتكا به خداوند نقش مؤثری دارد، در سلامت روانی نیز تأثیرات مطلوبی بر جای می‌گذارد. گرایش‌های مذهبی نیز در ردیف گرایش‌های فطری انسان جزء نیازهای روانی وی به شمار می‌رود. برای اینكه انسان از سلامت روانی مطلوب برخوردار شود، لازم است به این نیاز روانی پاسخ دهد.
تظاهرات رفتاری، گرایش‌های مذهبی در قالب اعمالی نظیر روزهداری تأمین‌كننده این نیاز روانی است و می‌تواند نقش مهمی در سلامت روانی ایفا كند.
تقویت اراده در اثر روزهداری
روزهداری از نظر تقویت اراده به عنوان عامل مهمی مدنظر قرار گرفته و به عنوان یك روش درمانی از نوع رفتاردرمانی است كه با تقویت اراده انسان‌ها و ایجاد تغییر در رفتار آنان، تمرینی عملی به شمار می‌آید. از آنجا كه در احكام روزهداری نخستین حكم نیت نزدیك شدن به خداست، لذا با وجود اتخاذ انگیزه و هدف عالی چون تقریب به خدا در آغاز ماه رمضان و استمرار رفتار ارادی روزهداری و تقویت اراده نقش بسزایی را دارد.
تحریك‌پذیری و روزهداری
از آنجا كه شخص روزه‌دار طی ساعاتی از شبانه‌روز (بین 12 تا 17 ساعت) از خوردن و آشامیدن و سایر امور باطل‌كننده روزه پرهیز می‌كند، لذا زمینه برای بروز احساس ناكامی فراهم است و این امر می‌تواند زمینه را برای بروز پرخاشگری و حداقل تحریك‌پذیری فراهم آورد كه هر چه این نیاز عمیق‌‌تر باشد، پرخاشگری و تحریك‌پذیری بیشتر است. البته این طور نیست كه همه افراد روزه‌دار دچار مشكل تحریك‌پذیری و پرخاشگری شوند.
اگر در شرایط روزهداری فرد روزه‌دار توجه كافی به ماهیت حقیقی روزهداری خود داشته باشد و نیت نزدیكی روحی و معنوی به خداوند را به عنوان یك عامل مهم شناختی، پشتوانه عملش قرار دهد، اساساً ناكامی‌های ظاهری، نظیر گرسنگی و تشنگی را مقدمه كامیابی‌های بعدی خواهد دانست و به خوبی با آنها مدارا خواهد كرد.
نقش روزه و روزهداری در افراد مضطرب
پیشرفت سریع و پیچیده تمدن روز به روز برای افراد جامعه اضطراب‌های جدید به وجود می‌آورد. از نظر روانشناسان، اضطراب با یك احساس منتشر و مبهم دلواپسی و بدون دلیل مشخص می‌شود و معمولاً با یك یا چند مشكل جسمانی همراه می‌باشد؛ مثل احساس تپش قلب، تنگی نفس و درد قفسه سینه، خالی شدن سردل، تعریق، سردرد، تكرر ادرار، گز‌گز دست و پاها، لرزش و ... اضطراب گاهی به مشكل طبیعی در افراد بروز می‌كند و گاهی به صورت دائمی و بیمارگونه كه نیاز به درمان و مراقبت پزشكی دارد.
آرامش عامل مهم و غیرقابل انكار در اضطراب
به این ترتیب در بعد پیشگیری از اضطراب و برای آرامش دائمی جسم و روان نماز، عبادت و روزه نقش خارق‌العاده‌ای دارد؛ زیرا شخص مضطرب به خود تلقین می‌كند كه هیچ قدرتی ماورای قدرت خداوند نیست و او بهترین حمایت‌كننده است و لذا آرامش عمیق را در وجود خود ملكه می‌سازد و دیگر اساس تشویش و نگرانی و تردید ندارد و خود را به دستان قدرتمند او می‌سپارد.
روزه در افراد افسرده نیز تأثیر بسیار خوبی دارد؛ زیرا فرد افسرده انگیزه و اراده ندارد و با انجام این فرایض انگیزه قرب الهی را پیدا می‌كند و احساس بهتری خواهد داشت.
روزه در بیماری‌های اعصاب و روان
روزهداری در بیماران مبتلا به اختلالات روانی خفیف، علاوه بر جنبه‌های مذهبی، به عنوان یك شیوه روان‌درمانی و تغییر رفتار محسوب شده و سلامت روانی آنها را تقویت می‌كند. با این حال رعایت احتیاط برای این بیماران لازم است. این بیماران باید علاوه بر تغذیه مناسب، برنامه‌ریزی خاصی برای مصرف داروهای خود در افطار و سحر داشته باشند؛ چرا كه اگر در مرحله بهبود باشند، اما تغذیه مناسب نداشته باشند.
از نظر مكانیسم‌های تطابق روانی ضعیف‌تر عمل كرده و به خوبی نمی‌توانند با شرایط خاص این ماه و تغییرات به وجود آمده كنار بیایند؛ در نتیجه ممكن است با عود یا تشدید علائم بیماری مواجه شوند. به همین دلیل توصیه می‌شود این قبیل بیماران از روزهداری مستمر یك ماهه خودداری كنند. روزهداری برای بیماران مبتلا به اختلالات روانی حاد، مضر است و بنابراین از لحاظ شرعی نیز منع دارد.
