دكتر اكبر كوشانفر؛ متخصص بیماری‌های كودكان
كمبود آهن و كمخونی ناشی از آن یكی از مشكلات عمده سلامتی در دنیاست و براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی دو میلیارد نفر از مردم جهان دچار كمخونی هستند كه شیرخواران، كودكان در سنین مدرسه، نوجوانان و زنان باردار بیشتر در معرض این بیماری قرار دارند. كمخونی فقر آهن در كودكان، به خصوص در سنین شش ماهگی تا دو سالگی و 11-16 سالگی به علت رشد جسمی و روحی نیاز فراوانی به آهن دارند.
اصولاً كمخونی فقر آهن شایع‌ترین بیماری ناشی از كمبود تغذیه‌ای در جهان است و انتشار جهانی دارد. كمخونی فقر آهن در شیرخواران و كودكان باعث اختلال در تكامل و هماهنگی سیستم اعصاب حركتی، اختلال در تكامل گفتاری، كاهش قدرت یادگیری و افت تحصیلی، بی‌تفاوتی، خستگی، بی‌حسی و كاهش مقاومت كودك در مقابل عفونت‌ها و بیماری‌ها می‌گردد.
اثرات نامطلوب كمخونی در دوران شیرخوردگی و دوران كودكی غیرقابل جبران است؛ به طوری كه ضریب هوشی كودكان دچار كمخونی 5-10 ضریب كمتر از حد طبیعی می‌باشد. آمار شیوع كمخونی در نقاط مختلف جهان متفاوت است. به طور كلی می‌توان شیوع كمخونی در كودكان را 40 درصد تخمین زد.
با بررسی‌های انجام شده در ایران، در گروه سنی 2-14 سال شیوع كمخونی خفیف، متوسط و شدید در هر دو جنس، (دختر و پسر) 8/23 درصد و در بعضی نقاط حتی تا 40 درصد نیز گزارش شده است. به علت شیوع قابل توجه كمخونی در ایران سازمان بهداشت جهانی و وزارت بهداشت ایران بر اهمیت پیشگیری از این بیماری تأكید كرده است.
آهن
در دو فرم Fe2+ (فرو) و Fe3+ (فریك) وجود دارد. قسمت عمده یون فرو در آهن هِم و قسمت عمده یون فریك در آهن غیرهم موجود است. آهن هم در ساختار هموگلوبین و میوگلوبین و در نتیجه در منابع حیوانی یافت می‌شود. این فرم آهن در شرایط عادی 20-30 درصد و در شرایط كمبود آهن تا 40 درصد جذب می‌گردد.
میزان جذب آهن هم تحت تأثیر رژیم غذایی نیست. آهن غیرهم كه در غذاهای گیاهی همچون غلات، سبزیجات و میوه‌های خشك مانند پسته وجود دارد، جذب پایین‌تری داشته و كمتر از 10-50 درصد و تحت تأثیر فاكتورهای غذایی مهاركننده قرار می‌گیرد.
افزایش‌‌دهنده‌های جذب آهن
ویتامین A: كمبود ویتامین A و آهن دو مشكل تغذیه‌ای در كودكان است. مطالعات بسیار زیادی كه در مورد وضعیت آهن انجام شده، بیانگر وجود ارتباط بین متابولیسم آهن و ویتامین A می‌باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد كه كمبود ویتامین A ممكن است منجر به كمخونی با بروز علائمی همچون كاهش آهن سرم و افزایش ذخائر آهن در كبد و عدم استفاده از آن گردد. بهبود وضعیت ویتامین A در كودكان غلظت هموگلوبین را افزایش داده و باعث كاهش كمخونی می‌شود. ویتامین A موجب اریتروپوئیزیس (خونسازی) می‌گردد. در بعضی بررسی‌ها مشخص شده كه ویتامین A قادر است اثرات مهاری پولی فنل موجود در چای، قهوه و همچنین فیتات را خنثی كند.
ویتامین: این ویتامین محلول در آب جذب آهن را از طریق احیای آهن فریك به فرو افزایش می‌دهد. به علاوه، موجب حفظ آهن در فرم فرو و جلوگیری از اكسیداسیون و تبدیل آن به فرم فریك می‌گردد.
اسیدهای ارگانیك: اسیدهای ارگانیك مانند اسید سیتریك و اسید لاكتیك كه در فرم‌های تخمیری یافت می‌شوند، جذب آهن را افزایش می‌دهند. در واقع این اسیدها Ph را در دئودنوم كاهش داده و به فعال‌‌سازی آنزیم فیتاز كمك می‌كنند.
مهاركننده‌های جذب آهن
فیتات: فیتات موجود در سبوس گندم، جو، ذرت و سایر غلات از طریق واكنش با آهن و كاهش حلالیت و دسترسی به آن جذب این عنصر را كاهش می‌دهد.
تركیبات فنیلیك: تركیبات فنیلیك موجود در چای، قهوه، سبزیجات برگدار، حبوبات و مغزها موجب كاهش جذب آهن می‌شوند. گروه كالوئیل موجود در این تركیبات مسئول ایجاد و اثرات مهاری است.
با در نظر گرفتن شیوع كمخونی فقر آهن در كودكان و اثرات سوء غیرقابل برگشت، باید به این بیماری توجه نمود و با بهبود شرایط تغذیه خوب و تجویز مكمل‌های آهن با ویتامین A و C درمان خواهد شد.
