تغذیه تکمیلی
تغذيه تكميلي يعني افزايش تدريجي مواد غذايي به برنامه غذايي شيرخوار علاوه بر شيرمادر به نحوي كه او هم، به تدريج بتواند حدود يك سالگي از همان غذايي كه بقيه افراد خانواده مي‌خورند استفاده نمايد.شیر مادر تا پایان 6 ماهگی کلیه نیازهای کودک شیرخوار را برآورده مي‌‌سازد و در طول این زمان کودک نیاز به هیچ گونه مواد غذایی دیگری ندارد بعد از شش ماهگی نیازهاي غذایی شیرخوار فقط با شیر برآورده نمی شود از این رو اهمیت تغذیه با غذای کمکی از این زمان به بعد مشخص ميشود. زمان مناسب برای شروع تغذیه تکمیلی بستگي به ميزان رشد كودك و آمادگي پذيرش غذاهاي نيمه جامد دارد. در نوزادان کامل نبايد زودتر از 4 ماهگي يا ديرتر از 6 ماهگي باشد. در نوزادان نارس 5 تا 8 ماه بعد از زمان تولد زمان مناسبی برای شروع تغذیه تکمیلی است.شروع تغذيه تكميلي قبل از 6 ماهگي به دليل آماده نبودن دستگاه گوارش شيرخوار براي پذيرش غذاهاي ديگر غير از شير، اقدام نادرستي است.از طرفی شروع زودرس تغذيه تكميلي سبب كاهش مدت زمان مكيدن پستان مادر مي‌شودکه این خود سبب کاهش ترشح شیر در مادر مي‌‌گردد. بعلاوه ممكن است غذاي كمكي در مقايسه با شير مادر، انرژي و مواد مغذي كمتري به كودك برساند كه موجب اختلال رشد كودك و در نهايت سوءتغذيه او ميشود . همچنين زود شروع كردن تغذيه تكميلي احتمال بروز حساسيت به بعضي از مواد غذايي را در كودك افزايش مي‌دهد. از طرف ديگر شروع دیر هنگام تغذيه تكميلي سبب کندي یا توقف رشد کودك مي‌‌گردد همچنین پذیرش غذا و امتحان کردن مزه و طعم‌‌هاي جدید توسط کودك مشکل خواهد بود..و نیز عمل جویدن در کودك را به تعویق مي‌‌اندازد.توصيه‌‌هاي سازمان جهاني بهداشت در مورد تعداد دفعات تغذیه با شیر مادر و تغذیه تکمیلی به صورت زیر است:
تا 6 ماهگي: تغذيه انحصاري با شير مادر
شروع تغذيه تكميلي: از 6 ماهگي در كنار شير مادر
6 تا 8 ماهگي: دو تا سه وعده در روز از غذای تکمیلی استفاده شود.
9 تا 11 ماهگي: سه تا چهار وعده در روز از غذای تکمیلی استفاده شود.
12 تا 24 ماهگي: سه تا چهار وعده اصلي در روز بعلاوه يك تا دو ميان وعده مطابق دلخواه كودك استفاده شود. دو سال اول زندگي كودك، شيردهي با شیر مادر بنا به تعداد دفعات درخواست کودک ادامه داشته باشد.
غذای کمکی شیرخوار باید چند ویژگی اصلی داشته باشد
مقوی باشد.
مغذی باشد
از مواد غذایی تازه و بهداشتی تهیه شود.
به تدریج و کم کم به غذای کودک اضافه شود.
از یک نوع غذاي ساده شروع شود و کم كم مخلوطی از چند نوع غذا به کودك داده شود
حداقل 7-5 روز فاصله براي شروع هر غذاي جديد، در پذیرش آن و عادت كردن كودك به طعم و بافت غذاي جديد یسیار مفید خواهد بود.
حفظ فاصله برای شروع غذای جدید با غذای جدید قبلی برای کنترل حساسیت‌‌های غذایی بسیار مفید خواهد بود.
متناسب با سن کودك تغییر کند.
غذاي كمكي بايد در حجم كم و تا حد امکان تازه تهیه شود.
داراي انرژی مطلوب و حاوي پروتئين و ريزمغذي‌‌هاي لازم باشد.
با قوام مناسب براي سن شيرخوار تهيه شود.
اولین غذایی که به کودك داده ميشود، بایدکمی غلیظ تر از شیر تهیه شود و سپس به تدریج غلظت آن افزایش داده شود.
كاملاً پخته و نرم باشد تا كودك بتواند آن را به راحتي بلع كرده و هضم نمايد.
نمك، شكر، رب و ادويه تند به آن اضافه نشود.گاهی اوقات دیده شده که مادران برای بالابردن پذیرش طعم‌‌های جدید توسط کودکان از نمک و شکر استفاده مي‌‌کنند که این کار درستی نیست.
سهم هر واحد غذای شیرخوار در یک سالگی به اندازه یک‌سوم تا نصف فرد بزرگسال است.
بهترين سن شروع غذاي كمكي بعد از پايان ماه ششم تولد است.
البته اين به آن معني نيست كه در این زمان بايد دفعات شيردهي را كم كرد، بلكه بايد مادر ترغيب شود هر زمان كه كودك تمايل دارد شير خود را به او بدهد
تغذيه كودكان زير يكسال
در تغذيه تکمیلی كودكان زير يكسال همواره به اين نكات توجه كنيد:
1. ترتیب دادن غذاهاي کمکی به شیرخوار بسیار مهم است و باید از هفته اول ماه هفتم تولد مرحله به مرحله غذاهاي خاصی را به شیرخوار داد .
2. فرنی یکی از بهترین غذاهایی است که ميتوان از یک بار در روز به اندازه 1 تا 3 قاشق مرباخوري شروع کرد و به تدریج بر مقدار آن، متناسب با اشتهاي کودك افزود.
3. از هفته دوم شروع غذاي کمکی ميتوان علاوه بر فرنی، شیر برنج و حریره بادام نیز به کودك داد.
4. در هفته سوم مصرف انواع سبزي‌‌ها مثل سیب زمینی، هویج، جعفري، گشنیز، کدو، لوبیا سبز و... براي تغذیه کودك شروع ميشود. بهتر است سبزي‌‌ها را تک تک و به مرور به سوپ کودک اضافه نمود که باید کاملاً پخته و له و پوره شوند.
5. از هفته چهارم باید حتماً گوشت به سوپ کودك اضافه شود. گوشت را باید به قطعات کوچک تقسیم کرد و یا از گوشت چرخ کرده استفاده نمود که باید کاملاً پخته و له و پوره شوند.
6. در ماه بعد (ماه هشتم تولد ) علاوه بر سوپ ميتوان از زرده تخم مرغ استفاده کرد، زرده باید کاملاً آب پز و سفت باشد. ابتدا باید به اندازه یک قاشق چایخوري از زرده پخته شده را در آب یا شیر له کرد و به شیرخوار داد و مقدار آن را به تدریج افزایش داد تا در ظرف یک هفته به یک زرده کامل تخم مرغ برسد. آن گاه ميتوان یک روز در میان یک زرده کامل یا هر روز نصف زرده تخ مرغ به شیرخوار داد.
7. بدلیل احتمال بروز آلرژی استفاده از سفیده تخم مرغ تا یک سالگی توصیه نمی‌شود.
8. می توان از حدود 8 ماهگی تکه‌‌هاي نان و بیسکویت هم به شیرخوار داد.
9. از 8 ماهگی ميتوان به غذاي شیرخوار ماستی که ترش نباشد نیز اضافه نمود
10. از 9 ماهگی ميتوان حبوبات (مانند عدس، ماش، لوبیا و یا حبوبات جوانه زده) به سوپ شیرخوار اضافه کرد.
11. آب میوه آخرین ماده غذایی است که به برنامه غذایی کودك در سال اول اضافه ميشود آب میوه را باید در ابتدا به صورت رقیق شده و از یک قاشق مرباخوري در روز شروع و تدریجاً به مقدار آن افزود همزمان با شروع تغذيه تكميلي نياز كودك به آب افزايش مي‌‌يابد و اين نياز با خوردن شير مادر به تنهايي تامين نمي شود و بايد بر حسب نياز و تمايل كودك آب جوشيده سرد شده به او داده شود.
12. دادن آب ميوه به مقدار زياد و يا شيريني قبل از غذا، سبب كم شدن اشتها ميشود و رشد كودك را به خطر مي‌‌اندازد. بنابراين آب ميوه و يا ميوه رسيده و نرم را كه با پشت قاشق له كرده ايد، دوبار در روز بعد از غذاي وسط روز و با حجم كم به كودك بدهيد، ويتامين‌‌هاي مورد نياز كودك به ويژه ويتامين C از راه شير مادر تامين مي‌‌شوند.
13. از اضافه كردن نمك، شكر و ادويه به غذاي كودك زير يكسال جداً خودداري كنيد. زيرا ذائقه كودك در اين زمان شكل مي‌‌گيرد. در صورتي كه كودك زير يكسال دچار ايست يا افت وزني است هنگام طبخ غذا از مقدار بسيار كمي نمك يددار و کمی روغن استفاده كنيد.
14. براي بهتر كردن طعم غذاي كودك به سوپ او آب ليمو يا آب نارنج تازه اضافه نمائيد.
15. همزمان با شروع تغذيه كمكي (از پايان ماه ششم زندگي) قطره آهن به ميزان 10 تا 15 قطره بــراي كـــودك شـــروع كــنــيد قطره آهن تا پايان 2 سالگي بايد به كودك داده شود.
16. قطره مولتي ويتامين يا A+D را كه از 15 روزگي براي كودك خود شروع كرده ايد تا پايان يكسالگي ادامه دهيد در صورت صلاحديد پزشك اين قطره را نيز تا پايان 2 سالگي ادامه دهيد.
17. از دادن نوشابه‌‌های گازدار،آبمیوه‌‌های صنعتی ، چیپس،پفک، سوسیس و کالباس به کودکان زیر یکسال جدا بپرهیزید.
18. غذاها با قاشق و مایعات با لیوان به کودک داده شود.
19. توصیه مهم این است که تا یک سالگی در هر وعده غذایی اول مادر به او شیر بدهد و بعد غذای کمکی، چون در این دوران شیر مادر در تامین نیازهای کودک از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
20. اگر کودک بر اساس کارت پایش رشد دارای اضافه وزن است باید بدانیم که باید به جای نشستن پای تلویزیون و کارتون دیدن به بازی‌هایی پرتحرک او را تشویق کنیم. واز افزودن کره یا روغن اضافی به غذای او بپرهیزیم.
21. در هنگام معرفی یک غذای جدید به کودک آن را در مقدار کم و در حد 2-1 قاشق غذاخوری به کودک بدهید نه بیشتر.
22. اگر در شروع غذاي تكميلي، شيرخوار به غذاي خاصي بي‌ميل بود، نبايد در خوردن آن پافشاري كرد و ميتوان آن غذا را موقتا از برنامه غذایی کودک حذف و سپس دوباره بعد از یک تا دو هفته امتحان کرد.
زير نظر :دكتر پروين مير ميران؛ دانشيار تغذيه باليني و رژيم درماني، دانشكده علوم تغذيه و صنايع غذايي
