رفتارهای طبیعی كودكان بستگی به سن، شخصیت و میزان رشد فیزیكی و عاطفی آنها دارد. گاهی اوقات رفتارهای‌شان مشكل ساز می‌شود؛ چرا كه با انتظارات خانواده سازگاری ندارد. رفتار خوب و طبیعی، رفتاری است كه از نظر اجتماعی، فرهنگی و روانی مناسب است. دانستن اینكه در هر سنی چه انتظاری باید از كودك خود داشته باشید، به شما كمك می‌كند تا رفتارهای طبیعی و غیرطبیعی او را بشناسید.
برای تغییر رفتار كودك چه می‌توان كرد؟
كودكان وقتی به تكرار یك رفتار و ادامه آن تمایل نشان می‌دهند كه به خاطر آن پاداش گرفته و مورد توجه قرار بگیرند. همچنین زمانی یك رفتار را ترك می‌كنند كه آن رفتار رد می‌شود. تداوم و ثبات واكنش‌های شما در برابر یك رفتار بسیار مهم است، زیرا باعث می‌شود كودك بداند چه زمان مورد نكوهش قرار می‌گیرد و كی تشویق می‌شود و به این ترتیب گیج نمی‌شود. وقتی كه فكر می‌كنید رفتار كودك‌تان ممكن است مشكل ساز شود، سه انتخاب بیشتر نخواهید داشت:
اینكه بدانید آن رفتار یك مشكل نیست و اقتضای آن مقطع سنی و آن مرحله از رشد است.
تلاش كنید تا كودك‌تان آن رفتار را ترك كند؛ چه با بی‌توجهی و چه با تنبیه كردن.
یك رفتار جدید را كه خودتان ترجیح می‌دهید به او معرفی و آن را با جایزه دادن به كودك و تشویق كردن در او تقویت كنید.
بهترین راه برای ترك رفتار ناخوشایند كودك
بهترین راه برای ترك یك رفتار ناخوشایند، نادیده گرفتن آن است. این شیوه برخوردی معمولا بهتر از سایر روش‌ها نتیجه می‌دهد. می‌توانید از روش محروم كردن موقتی نیز استفاده كنید. مثلا كودك‌تان را در جایی كه برایش راحت نیست، برای چند لحظه بگذارید. البته آن موقعیت نباید در او ایجاد رعب و وحشت كند؛ مثلا او را روی صندلی كه دوست ندارد بنشانید و یا بفرستیدش گوشه اتاق بایستد. اگر رفتار غیر قابل قبول دوباره از او سر زد، به او بگویید كه رفتارش قابل قبول نیست و با هشدار دادن او را متوجه رفتارش كنید؛ اما همچنان آرامش خود را حفظ كرده و نگاه غضبناك و خشمگین خود را نثار او نكنید. اگر باز هم به رفتارش ادامه داد، دستش را بگیرید و او را به آن موقعیتی كه دوست ندارد، ببرید. مثلا برای یك دقیقه درِ اتاقش را ببندید تا در آنجا تنها بماند؛ ولی هرگز چراغ اتاق را خاموش نكنید. بعد از آن دیگر راجع به رفتار بدش نه با او حرف بزنید و نه توضیحی بخواهید، بلكه سعی كنید راهی برای تشویق و متقاعد كردن او به انجام رفتار خوب بیابید.
تشویق كودك برای رفتار خوب و خوشایند
یكی از بهترین راه‌ها برای تشویق كودك به رفتارهای خوب، استفاده از سیستم جایزه دادن است. این روش در كودكان دو سال به بالا بیشتر نتیجه می‌دهد. همواره صبور باشید و سعی كنید در واكنش‌هایی كه نشان می‌دهید، عملكرد یكسانی داشته باشید. یكی دو رفتار ناخوشایند كودك‌تان را انتخاب كرده و با در نظر گرفتن یك جایزه كه مورد علاقه‌اش باشد، راجع به رفتار خوب و خوشایند و برعكس رفتار ناخوشایند برایش توضیح دهید و در مورد جایزه‌اش به او بگویید. مثلا: اگر قبل از خواب دستشویی بروی و دندان‌هایت را مسواك بزنی، می‌توانی نیم ساعت بیشتر از شب‌های دیگر بیدار بمانی. اگر كودك‌تان كاری را كه خواسته بودید، انجام داد، جایزه‌اش را به او بدهید. می‌توانید كمی هم به او كمك كنید، اما خودتان را زیاد درگیر مسئله نكنید؛ زیرا توجه زیاد شما به او، حتی توجه منفی، برای كودك‌تان مثل جایزه است. آنها ترجیح می‌دهند به جای دریافت هر جایزه‌ای، توجه مخصوص شما را به دست آورند. این روش به شما كمك می‌كند تا از قدرت بیشتر خود برای جنگیدن و نزاع با كودك‌تان استفاده نكنید.
بهترین روش برای جایزه دادن به كودك
از كودك خود بخواهید تا كاری را در زمانی كه مشخص شده انجام دهد و بعد به او جایزه بدهید. برای دانستن اینكه چقدر زمان برای انجام آن كار كافی است، می‌توانید به میانگین زمانی كودكان در سن، موقعیت و شخصیت كودك شما، 5 دقیقه اضافه كنید. تا دقت و انگیزه بیشتری برای رسیدن به موفقیت داشته باشد. علامت‌های خوب و علامت‌های بد (بهترین روش برای كودكان سرسخت و بسیار پُر تحرك) به فاصله بعد از آنكه به خاطر رفتارهای خوب یا بد كودك‌تان روی كارت مخصوصی كه قبلا تهیه كرده‌اید و یا حتی روی دستش علامت گذاشتید، او شروع به تكرار رفتارهای خوب می‌كند. اگر می‌بینید كه كودك‌تان در آرامش و سكوت بازی می‌كند، با دوست‌هایش دعوا نمی‌كند، اسباب‌بازی‌هایش را از وسط اتاق جمع می‌كند و یا هر كار خوب دیگری را انجام می‌دهد، یك علامت روی كارتش بگذارید. بعد از آنكه تعداد علامت‌ها بیشتر شدند و به یك تعداد معین رسیدند، به او جایزه بدهید.
برای آنكه كودكان رفتارهای خوبی داشته باشند، چه كارهای دیگری می‌توان انجام داد؟
یك فهرست كوتاه از قوانین مهم تهیه كنید و آنها را به كودك خود بگویید. از اعمال خشونت و زور بپرهیزید. شخصیت پایه‌ای كودك خود را بپذیرید؛ مثلا او خجالتی، پرحرف و یا بسیار فعال است. شخصیت پایه می‌تواند كمی تغییر كند، اما نباید انتظار تغییرات زیاد را داشته باشید. سعی كنید در شرایطی كه او را بدخو می‌كند، قرار نگیرید. وقتی كه از او رفتار بدی سر می‌زند، سعی كنید آن رفتار را برایش توضیح دهید، نه اینكه به او برچسب بد بودن بزنید (كودك بد). اگر كودك‌تان لیاقت و استحقاق مورد تحسین قرار گرفتن را دارد، این‌كار را انجام دهید. گاهی اوقات او را نوازش كنید. كودكان نیازمند توجهات والدین خود هستند. سعی كنید قوانین مربوط به زمان غذا خوردن و وقت خواب را حتما برایش شفاف كنید. گاهی اوقات به او اجازه انتخاب كردن بدهید؛ مثلا از او بپرسید: «دوست داری لباس قرمزت را بپوشی یا لباس آبی را؟» وقتی كه كودك‌تان بزرگ‌تر شد، او را وارد كارها و امور مربوط به خانه كنید. اگر از او رفتار ناخوشایندی سر زد، هم‌زمان شروع به تغییر قانونی كه از آن سرپیچی كرده است نكنید، بلكه این‌كار را به زمان دیگری موكول كنید.
چرا نباید از تنبیه فیزیكی استفاده كرد؟
گاهی اوقات والدین از تنبیهات فیزیكی استفاده می‌كنند تا مانع از تكرار رفتارهای نامناسب كودك‌شان شوند. بزرگ‌ترین اشكال این كار این است كه به كودك‌تان یاد نمی‌دهید آن رفتار را تغییر داده و رفتار مناسب را در پیش گیرد؛ فقط برای مدتی آن رفتار نامناسب را كنار می‌گذارد. رفتار خوب یا بد را به او بیاموزید. اگر رفتار خوب را نمی‌شناسد، احتمالاً به سراغ رفتار بد می‌رود و شما باید به او آگاهی كافی در مورد رفتارهای خوب و بد را بدهید. تنبیهات فیزیكی باعث می‌شوند كه كودك پرخاشگر شود و رفتارهای تهاجمی از خود بروز دهد.
چند نكته برای والدین
1- من كودكم را عاشقانه دوست دارم، اما گاهی اوقات تحمل برخی شرایط برایم بسیار دشوار می‌شود! تجربه به دنیا آوردن كودك و تربیت او، تجربه بسیار لذت‌بخش و دلچسبی است؛ اما گاه بسیار سخت و دشوار نیز می‌شود. هیچ پدر و مادری كامل نیستند و اشتباه از هر كسی سر می‌زند. حتی عاقل‌ترین افراد نیز گاه دچار خطاهایی می‌شوند؛ مثلا سر كودك‌شان داد می‌زنند. اما اگر فكر می‌كنید در كنترل خودتان مشكل دارید، از مشاور خانواده كمك بگیرید؛ پیش از آنكه شروع به بدرفتاری با كودك‌تان كنید.
2- گاهی اوقات احساس می‌كنم تلاش‌هایم هیچ نتیجه‌ای ندارد؛ آیا این احساس طبیعی است؟ بله تمام والدین گاهی اوقات دچار این حالت می‌شوند. اگر در زندگی شخصی خود مشكلات بیشتری داشته باشید، انجام وظایف و مسئولیت‌هایی كه در قبال فرزندتان دارید، سخت‌تر به نظر می‌رسد. برای آنكه پدر یا مادر خوبی باشید، ابتدا باید مراقب خودتان باشید و در صورت وجود هر گونه مشكل در این زمینه از دیگران كمك بگیرید.
3- وقتی كه دچار حس ناامیدی می‌شویم، باید چه كار كنیم؟
به خودتان یك زنگ تفریح بدهید. از همسرتان بخواهید برای مدتی مسئولیت نگهداری از فرزندتان را به عهده بگیرد تا شما در این فاصله هر كاری را كه دوست دارید انجام دهید؛ مثلا روزهای تعطیل را بیشتر بخوابید، به ملاقات دوستان‌تان بروید و یا اینكه كمی ورزش كنید.
4- من معمولا زود كنترلم را از دست می‌دهم و دچار خشونت می‌شوم، آیا واقعا پدر یا مادر بدی هستم؟ بسیاری از والدین گاهی اوقات دچار این حالت می‌شوند. طبیعی است كه مواقعی هم دچار خشونت و غضب شوید؛ اما نباید خشم خود را روی كودك‌تان پیاده كنید. وقتی كه واقعا عصبانی می‌شوید، یك زنگ تفریح به خود بدهید؛ مثلا به دوست‌تان تلفن بزنید یا از كسی بخواهید برای مدت كوتاهی از كودك‌تان مراقبت كند. افرادی كه زیاد دچار خشونت می‌شوند و كنترل خود را از دست می‌دهند، باید به متخصص مراجعه كنند و از او كمك بگیرند تا كودك‌شان دچار آسیب‌های روحی و روانی نشود.
5- چگونه می‌توانم یك پدر یا مادر خوب باشم؟ هیچ قانون كلی برای پدر و مادر خوب بودن یا كودك خوب بودن وجود ندارد؛ اما برای آنكه یك كودك سالم و شاد را تربیت كنید: عشق و علاقه خود را به او نشان دهید. به حرف‌های كودك‌تان گوش دهید. به او احساس امنیت بدهید. او را تشویق كنید. رفتارهای نامناسب او را مورد انتقاد قرار دهید، نه خود او را. صبور و شكیبا باشید. برای كودك‌تان وقت كافی بگذارید.
