كنترل رفتاری كودكان در مطب دندانپزشكی
دندانپزشكی كودكان یكی از شاخه‌های اصلی در دندانپزشكی است كه به دلیل گستردگی موضوع سالهاست كه بصورت یك تخصص ویژه به درمان دندانپزشكی در كودكان می‌پردازد. همیشه كنترل رفتار كودكان در دندانپزشكی شرط اول درمان و جزئی از موضوعات اصلی در این حرفه بوده و سالهاست كه محققین و متخصصین این فن در جهت پیشبرد تكنیكهای آن تلاش كرده‌اند. چرا كه اگر نتوان آرامش را به محیط و در بیماران القا نمود نمی‌توان درمان مناسبی ارائه كرد. از اینرو در این نوشتار در صدد آن هستیم كه بطور خیلی مختصر خوانندگان محترم را با این موضوع آشنا كرده و روش‌های كنترل رفتار كودكان را در مطب دندانپزشكی شرح دهیم.
تقسیم‌بندی رفتار كودكان در دندانپزشكی
بطور كلی در دندانپزشكی با 3 گروه از كودكان مواجهیم:
1- كودكانی كه دارای همكاری لازم برای انجام درمانها هستند.
2- كودكانی كه پتانسیل همكاری را دارند. 3- كودكانی كه فاقد پتانسیل همكاری هستند. گروه اول كودكانی هستند كه رفتار مناسبی در مطب و در حین درمان از خود نشان داده و امكان انجام درمانهای مقتضی برای آنها فراهم است و در صورتی كه این رفتار آنها با برخورد مناسبی از طرف تیم دندانپزشكی همراه شود برای همیشه می‌توان بهترین درمانها را برای آنها ارائه نمود. گروه دوم از كودكان كه موضوع این نوشتار هستند، افرادی هستند كه امكان بروز رفتار مناسب را بصورت بالقوه دارند ولی به دلایل مختلفی كه در ادامه می‌آید رفتاری نامناسب داشته و در صورت تداوم آن مانع از ارائه درمان خوب از طرف دندانپزشك خواهند شد.
اینجاست كه باید از روش‌های كنترل رفتاری در كودكان كمك گرفت تا بتوان شرایط را برای ارائه درمان فراهم نمود. كودكان ذاتاً دارای مهارت‌های محدودی در برقراری ارتباط بوده و بنابراین از توانائی پائینی برای ابراز ترس‌ها و اضطرابات خود دارا می‌باشند. رفتار آنها اساساً واكنشی از عدم توانائی آنها برای غلبه بر اضطراب آنهاست پس اگر كودكان در شرایط جدیدی قرار گیرند راهی جز فرار از آن موقعیت با هر روش ممكن نمی‌بینند. اینجاست كه روش‌های كنترل رفتاری كودكان شرایطی را فراهم می‌كند تا كودكان بتوانند به این مشكل فائق آمده و رفتار خود را برای حصول به یك درمان مناسب تغییر دهند. برای ایجاد این شرایط دندانپزشكان با مدد از آموزش‌هایی كه جزئی اصلی از تحصیلات آنها را شامل می‌شده شرایط را تشخیص داده و تكنیكهای خود را براساس توانائی و در حد تكامل فهم هر كودك به انجام می‌رساند.
رفتار كودك در دندانپزشكی
به طور عمده دو روش كلی برای حصول به رفتار مناسب از طرف كودكان در دندانپزشكی وجود دارد:
1- روش‌های غیر داروئی: كه در آنها از روش‌هایی استفاده می‌شود كه بیشتر جنبه روانشناسی داشته و تغییر شكل رفتاری را از طریق این تكنیك‌ها معمول می‌دارد.
2- روش‌های داروئی: در افراد خاصی استفاده می‌شود كه امكان هیچگونه اعمال تأثیر از لحاظ غیر داروئی در آنها وجود ندارد.
چه عواملی روی رفتارهای كودكان در دندانپزشكی موثر است؟
1- داشتن یك سابقه شخصی پزشكی كه تجربه خوبی برای كودك نبوده و یا تجربه دیگران كه كودك شاهد آن بوده از عوامل اصلی رفتارهای نامناسب آنهاست. این سابقه می‌تواند چه در مورد ویزیت‌‌های قبلی دندانپزشكی و یا در موارد دیگر پزشكی بوده باشد.
2-اضطراب والدین از مواردی است كه ارتباط آن با رفتارهای نامناسب كودكان بخصوص در كودكان زیر 4 سال به اثبات رسیده است این اضطراب حتی اگر ابراز نشود، به راحتی به كودك منتقل شده و بروز واكنش‌های منفی را باعث می‌شود.
3- آگاهی كودك از مشكلات دندانپزشكی خودش می‌تواند از عوامل ایجاد رفتار نامناسب بخصوص در جلسه اول درمان گردد.
4- عدم وجود ارتباط صحیح بین عوامل دخیل در درمان كودكان باعث ایجاد و ادامه رفتار ناشایست در كودكان می‌گردد. در مطب دندانپزشكی برای بزرگسالان، ارتباط دوطرفه بین دندانپزشك و بیمار برقرار است ولی در كودكان این رابطه پیچیده بوده و بین دندانپزشك، كودك، والدین و تیم دندانپزشكی است. بنابراین كنترل آن برای ایجاد رفتار مناسب كار بسیار مشكل‌تری است.
لذا همه عوامل درگیر باید نقش خود را به خوبی درك كرده و در این مسیر تابع یك نفر كه آن هم دندانپزشك است بوده و از ایجاد ارتباط نامناسب و بدون داشتن مجوز از طرف وی خودداری نمایند. نقش دندانپزشك در این موارد را می‌توان به نقش یك فرمانده یك عملیات تشبیه كرد كه همگی افراد درگیر در آن باید گوش بفرمان او باشند. بدین ترتیب محبت كردن والدین به كودك و حتی حضور یا عدم حضور آنها در كنار كودك و یا در اتاق درمان باید همگی تابع فرامین دندانپزشك باشد تا بتوان به نتیجه مطلوب رسید.
والدینی كه این نكته را نادیده می‌گیرند ناخودآگاه باعث شدت گرفتن رفتار نامناسب كودك‌شان شده و شرایط را برای درمان به نحوی دشوار می‌كنند كه حتی دندانپزشك در شرایطی تصمیم به قطع درمان می‌كند. بعضی از دندانپزشكان ترجیح می‌دهند كه یكی از والدین در اتاق درمان حضور داشته باشند و برخی از آنها در شرایطی این حضور را به صلاح نمی‌دانند. در صورت حضور والدین در اتاق درمان آنها باید به این امر آگاه باشند كه حضور آنها بدون دخالت و بدون صحبت كردن بسیار مفیدتر از دخالت‌های بی‌موردی است كه باعث ایجاد اختلال در روش‌های كنترل رفتاری است كه توسط دندانپزشك در حال انجام است.
تحقیقات علمی ثابت كرده‌اند كه رفتار كودكان ارتباطی با حضور یا عدم حضور والدین در كنار آنها ندارد استثنائی كه در این مورد وجود دارد كودكان زیر 4 سال است كه معمولا با حضور مادر رفتار بهتری از خود نشان می‌دهند.
روش‌های غیر داروئی
برخی روشها با هدف ایجاد ارتباط بهتر كودك با دندانپزشك می‌باشند و برخی دیگر با هدف حذف عادات نامناسب یا كاهش اضطراب كودكان انجام می‌شود. انواع روش‌هایی كه بطور معمول برای دستیابی به اهداف فوق مورد استفاده قرار می‌گیرند و سالیان طولانی موضوع تحقیقات علمی بوده‌اند به شرح زیر می‌باشند:
ارائه اطلاعات لازم برای آماده‌سازی كودك و والدین: اطلاعات لازم می‌تواند از طریق نامه‌هائی كه قبل از ملاقات اولیه به دست والدین می‌رسد داده شود. این نامه‌ها معمولاً حاوی مطالب مختصری از روش انجام معاینات و درمان و قوانین است كه در محیط مطب باید رعایت شود. مطالعه آنها می‌تواند اضطراب والدین و در نتیجه كودكان آنها را كاهش دهد.
برقراری ارتباطات غیر كلامی: داشتن یك محیط مناسب و آرام برای كودكان به همراه تیم دندانپزشكی كه با رفتار دوستانه و با مهربانی پذیرای كودك باشند می‌تواند در كاهش اضطراب آنها موثر واقع شود. بنابراین والدین باید در انتخاب این‌چنین محیطی قبل از شروع درمانها تلاش كنند تا قدم اولیه در این راه درست برداشته شود.
روش معروف بگو، نشان بده و انجام بده: این روش برای آشنا كردن بیمار با محیط جدید و مراحل درمانی بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد. براین اساس، ابتدا به كودك به زبان ساده مراحل كار توضیح داده می‌شود در اینجا لازم است گفته شود كه این گفتگو باید در مرحله اول از طریق دندانپزشك انجام شود، چرا كه آنها اصطلاحات خوبی برای بیان روشها به زبان كودكانه دارند كه می‌تواند از اضطراب كودك جلوگیری كند.
بهترین پاسخ والدین در سوالهایی كه از طرف كودك درباره این درمانها داده می‌شود این است كه «من دندانپزشك نیستم و دكتر حتماً همه این كار‌ها را برای شما خیلی خوب و بهتر توضیح می‌دهد». بنابراین ارائه توضیحات از طریق والدین كه ممكن است از كسانی استفاده كنند كه اضطراب كودك را بیشتر كنند ممكن است كار را خراب‌تر كند. سپس نشان دادن وسایل كه قرار است از آنها برای درمان كودكان استفاده شود انجام می‌شود هر كدام از آنها را معمولا نه بنام حقیقی بلكه نام‌هایی كه برای كودكان آشنا و قابل درك است خوانده می‌شوند. پس از آن در مرحله انجام درمان از طریق استفاده از وسایل ساده برای كودك، اضطراب بعدی برای درمانهای متعاقب آن كاهش می‌یابد.
مدل سازی: این روش مبتنی بر این اصل روانشناسی است كه شناخت افراد از هر محیطی بوسیله مشاهده رفتار دیگران در آن محیط صورت می‌گیرد. براساس این قانون اگر كودكی از دندانپزشكی می‌ترسد بهتر است شاهد درمان روی یك كودك آرام دیگری باشد تا بتواند بر اضطراب خود غلبه كرده و رفتار مناسب مثل مدل توصیف شده را در پیش گیرد.
منحرف كردن توجه كودك: هدف از این تكنیك منحرف كردن توجه كودك از درمانها به سمتی دیگر می‌باشد.
صحبت كردن حساب شده مداوم و موثر با كودك تحت درمان و یا نمایش كارتون‌های مورد علاقه كودكان در این مسیر خیلی كمك كننده است بخصوص اگر بداند كه در صورت نداشتن رفتار مناسب فیلم قطع خواهد شد. در این مسیر روش‌های مفصل دیگری كه دندانپزشك كودكان كاملا به آنها مسلط می‌باشند وجود دارد.
تشویق كردن و جایزه دادن: یكی از روش‌هایی كه كودكان را برای قطع رفتار نامناسب و ادامه رفتار مطلوب تشویق می‌كند؛ پاسخ مناسبی است كه به این دلایل گرفته است. اگر كودكی در رفتار خود تجدید نظر كرده و درمان او بصورت مطلوب انجام شده است با گرفتن جایزه تشویق خواهد شد، كه در آینده نیز دارای رفتار خوبی باشد ولی اگر در هر صورت به جایزه دست پیدا كند می‌تواند نتیجه معكوس برای تغییر رفتاری داشته باشد. به همین طریق نباید قبل از ورود به مطب به كودك جایزه داد. انجام اینكار و دادن قول برای ادای جایزه باید خیلی با احتیاط انجام شود كه كودك به این فكر نیافتد كه حتماً كار سختی در پیش است بنابراین این امر هم باید توسط دندانپزشك معالج كنترل شود.
كنترل صدا: این روش بسیار موثر براساس یك قانون خیلی مهم قرار گرفته است كه می‌گوید: كودكان كوچك اغلب به لحن و تون صداها بیش از كلماتی كه گفته می‌شود پاسخ مناسب می‌دهند.این تكنیك از طریق تغییر كنترل شده صداها از لحاظ بلندی و تون باعث ایجاد اثر مستقیم روی رفتار نامناسب كودك می‌گردد. این روش برای جلب توجه كودك و متعاقب آن برقراری تسلط كافی روی او انجام می‌گردد، بدون آنكه تأثیر منفی طولانی مدتی داشته باشد متأسفانه به دلیل آنكه در مرحله اول بلند كردن صدا توسط دندانپزشك به دلیل عصبانیت او از رفتار كودك است در بسیاری از موارد باعث ایجاد ناراحتی و نگرانی و حتی بروز واكنش‌های نامناسب از طریق والدین می‌گردد.
تذكر این نكته ضروری است كه اولا این روش تماماً مبتنی بر اصول علمی و تجربی و تحقیقات گسترده در این زمینه است و ثانیاً اگر دندانپزشكی كه برای كودكان كار می‌كند بخواهد هر روز با چندین مورد از عصبانیت مواجه شود نمی‌تواند سالیان متمادی ابتكار را ادامه دهد. پس والدین كودكان باید در این شرایط به این نكته علمی واقف باشند كه این یكی از روش‌های كنترل رفتاری كودكان است كه كاملا كنترل شده بود و حتماً به دنبال آرام شدن وضعیت كودك شرایط ارتباطی دیگری برقرار خواهد شد كه خاطره بدی در دراز مدت بجای نگذارد.
این روش برای كودكانی كه توانائی برقراری ارتباط را دارند ولی در این موفقیت توجهی به راهنمائی‌هایی دندانپزشك ندارد خیلی موثر است ولی در كودكان خیلی كوچك و زیر سن همكاری (كوچكتر از 4 سال) و یا در كودكانی‌كه دچار مشكلات هوشی و احساسی هستند موثر نمی‌باشد.
گذاشتن دست روی دهان: زمانی‌كه كودك آنقدر سروصدا دارد كه دندانپزشك نمی‌تواند ارتباط كلامی موثری با او داشته باشد از این روش استفاده می‌شود. بدون بسته شدن مسیر هوائی بینی دست روی دهان كودك قرار گرفته به نحوی‌كه كودك بتواند حرفهای دندانپزشك را بشنود. به محض قطع گریه و صدای كودك دست از روی دهان برداشته می‌شود ولی ممكن است اینكار چند بار تكرار شود. همانطور كه گفته شد هدف از این روش سبب توجه كودك و برقراری ارتباط با او ایجاد رفتار مناسب در او می‌باشد و به هیچ عنوان جنبه تنبیهی در این روش وجود ندارد. همانطوری كه از مطالب فوق برمی‌آید تمام این روشها مبتنی بر اصول علمی است و هیچكدام برخواسته از خستگی و عصبانیت دندانپزشك معالج نیست. بطور مكرر دیده شده كه والدین كودكان به دلیل دیدن یكی از این روشها در مطب درمان را قطع كرده و به مطب دیگری مراجعه كرده‌اند. توصیه اكید اینكه در انتخاب دندانپزشك كودك خود نهایت دقت را نموده و پس از انتخاب، به او و تیم دندانپزشكی مربوطه اعتماد كرده و به این طریق دست او را برای نتیجه بهتر به درمان باز بگذارید. تكنیك‌هائی كه ذكر شد همگی مربوط به گروهی از كودكان بود كه پتانسیل همكاری در مطب را دارند ولی به دلایلی رفتار نامناسبی از خود بروز می‌دهند. اما برخی از كودكان كه در گروه سوم ذكر شده در ابتدای این مقاله قرار می‌گیرند، به هیچ عنوان امكان جلب همكاری آنها وجود ندارد. نظیر كودكان سالم زیر سن همكاری كه در گروه سنی زیر
4 سال قرار می‌گیرند و كوكانی‌كه دچار معلولیت‌های خاص جسمی و ذهنی می‌باشند. این گروه از بیماران را حتماً باید تحت شرایط خاص بیمارستانی و زیر بیهوشی عمومی مورد معالجه قرار داد. خوشبختانه امروزه با پیشرفت روش‌های نوین بیهوشی مخصوص كودكان می‌توان بدون نگرانی و در شرایطی بسیار آرام و بدون به جای گذاشتن خاطره‌ای نامناسب از دندانپزشكی كلیه درمانها را در یك جلسه به انجام رساند.
